Τα αρχαιολογικά, αρχιτεκτονικά και φιλολογικά δεδομένα «δένει» η ανασκαφική ομάδα του Τύμβου της Αμφίπολης ετοιμάζοντας την αποκωδικοποίηση των ευρημάτων. Εχουν ειπωθεί τα πάντα, πολλές ιδέες έχουν πέσει στο τραπέζι για το τι συμβαίνει εκεί ψηλά στον λόφο Καστά. Μένει η σύνθεση των ετερόκλητων αλλά όχι ασύνδετων στοιχείων για την περιοχή που, σύμφωνα με τους ανασκαφείς, σχηματοποιεί την αρχή και το τέλος της εκστρατείας των Ελλήνων στην Ανατολή κατά την ελληνιστική εποχή, όσο είναι κραταιό το μακεδονικό κράτος...
Το είπαν «ηρώο του Ηφαιστίωνα» οι ανασκαφείς, κατ' αρχάς. Εχουν αφήσει μετέωρο ένα «αλλά» για τη συνέχεια, που θα το διηγηθούν στο αρχαιολογικό συνέδριο του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης τον Μάρτιο.
Έχουν προϊδεάσει ότι τα στοιχεία τους οδηγούν σε μια στρατιωτική, ηρωική και έντονα λατρευτική ιστορία που καθορίζεται από τον θάνατο του Ηφαιστίωνα ο περί το 325 π.Χ. χρόνος ακούγεται και ξανακούγεται από την επικεφαλής της ανασκαφής κυρία Κατερίνα Περιστέρη, όπως και η δυαδικότητα των στοιχείων που αποπνέει ο τάφος.
Δύναμη και φόβος
Η δύναμη του μακεδονικού κράτους και η πορεία επικράτησής του με μια εκστρατεία κατά των Περσών υποβάλλονται από τον φόβο για ένα πεπρωμένο που τους είναι άγνωστο, όπως λέει κατά καιρούς ο αρχιτέκτονας της ανασκαφής κ. Μιχάλης Λεφαντζής, ο οποίος ξεκαθαρίζει πως ό,τι υπάρχει στο ταφικό μνημείο έχει λειτουργικό χαρακτήρα και όχι διακοσμητικό.
Θα ξεδιπλώσει τη λύση των γρίφων για τη χρήση του ταφικού μνημείου όπως την είδε να του περιγράφεται από τα αρχιτεκτονικά μέλη, τα οικοδομικά στοιχεία και τα αρχαία μάρμαρα από το θασίτικο λατομείο μαζί με τη γεωμετρία της σύλληψης του αρχαίου αρχιτέκτονα.
Αναμένεται να ξεπηδήσουν όχι μόνο βασιλιάδες μέσα από την αρχαία γη στον λόφο Καστά αλλά και μυθικοί ήρωες, πάνω στους οποίους σφυρηλατήθηκαν όνειρα της ακμής του κράτους των Μακεδόνων, όπως γίνεται σε ιερούς τόπους με ηρώα αλλά και με λατρευτικές διαδικασίες που έχουν τα δικά τους «πρωτόκολλα».
Τσουνάμι δεν υπήρξε, λέει η ανασκαφική ομάδα. Ο λόφος ήταν φυσικός σε έναν βαθμό, καθώς διαμορφώθηκε από ανθρώπινο χέρι ως τύμβος και είχε τεχνητές επιχώσεις που μπορεί να ξεπερνούν και τα 25.000 κυβικά αρχαίου χώματος. Είναι ενδεικτικό ότι, σύμφωνα με στοιχεία τα οποία συνελέγησαν από την ανασκαφική ομάδα, μόνο κατά τις χωματουργικές εργασίες, που έγιναν προ ημερών σωστικές, ώστε να ανασάνουν τα πρανή και να μην κινδυνεύσει ο περίβολος, αποσύρθηκαν πάνω από 10.000 κ.μ. χώματος.
Χώρος επισκέψιμος λατρευτικός το ταφικό μνημείο, όπως λέει η ανασκαφική ανάλυση, αλλά χωρίς να είναι συμβατικός μακεδονικός τάφος, που γίνεται τέτοιος ή μήπως όχι απολύτως όταν αποκτά τη μακεδονική θύρα. Σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα, η μακεδονική θύρα κατασκευάζεται ενώ λειτουργούσε το μνημείο και τότε εκτιμάται ότι έγινε η ζωφόρος, με μετασκευή μάλιστα για τη στήριξη της κατασκευής. Και ο λέων ο καθιστός στην κορυφή, σύμφωνα με τους ανασκαφείς, επικυρώνει μια νέα «χρήση» που την περικλείει ο περίβολος, ξεπερνώντας τα όρια της Αμφίπολης εκτός των τειχών είναι άλλωστε -, και αγκαλιάζει τη Μακεδονία προστατεύοντάς την ενώ εκτείνεται πέραν αυτής συμβολικά...
Μια γοητευτική ιστορία έχει να καταθέσει ο αναπληρωτής καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Κύπρου κ. Θεόδωρος Μαυρογιάννης. Από καιρό μιλάει όχι απλώς για ηρώο αλλά για τάφο του Ηφαιστίωνα στην Αμφίπολη και την εγκαθίδρυση του ηρώου του στην περιοχή.
Αφήνει πίσω του τον Ορφέα, τους μύστες, τους Τημενίδες ή Δία και Διόνυσο Ζαγρέα, και φέρνει στο προσκήνιο την Αρτέμιδα Ταυροπόλο-Βραυρωνία. Τη φέρνει μέσω της αρχαίας γραμματείας επάνω στον λόφο Καστά, την ενώνει με την Αρτέμιδα Ταυροπόλο στον μυχό του Ευφράτη, όταν ο στόλος των Μακεδόνων περιέπλευσε τον Περσικό με τον Νέαρχο και τον Ανδροσθένη, κατά τον Στράβωνα. Και όλα αυτά τα συνδέει με τον Ηφαιστίωνα. Παράλληλα φέρνει και μία ακόμη εντυπωσιακή πληροφορία. Οπως λέει στο «Βήμα» και τεκμηριώνει σε υπό δημοσίευση άρθρο σε επιστημονικό περιοδικό -, ο Αλέξανδρος είχε χρίσει τον Ηφαιστίωνα διάδοχό του! Ο Ηφαιστίωνας ήταν και ο ναυπηγός του στόλου.
Η Αρτεμις και ο διάδοχος
Η επιχειρηματολογία του κ. Μαυρογιάννη επιδιώκει να εξηγήσει γιατί επελέγη η Αμφίπολη για το ιερό και γιατί επελέγη η πόλη για ηρώο-τάφο του Ηφαιστίωνα. Επισημαίνει ότι η Αμφίπολη ήταν αθηναϊκή κληρουχία και ήταν «μεγάλος πόνος» από την πλευρά τους η επιστροφή της στα χέρια της Αθήνας το εξέφραζαν έντονα ο Αισχύνης και Υπερείδης...
Καίριο είναι το επίγραμμα του Αντιπάτρου, της Παλατινής Ανθολογίας, όπου περιγράφεται ότι στην Αμφίπολη ήταν το ιερό της Ταυροπόλου Αρτέμιδος, την οποία χαρακτηρίζει Αιθιοπίη, που σημαίνει Νέμεσις, σημειώνει ο κ. Μαυρογιάννης.Θυμίζει τον μύθο της αρπαγής του ξοάνου της θεάς από τον ναό της Αρτέμιδος στη χώρα των Ταύρων, όπου ο Ορέστης και ο Πυλάδης σώζουν την Ιφιγένεια. Ο Ορέστης μεταφέρει το ξόανο στην ανατολική ακτή της Αττικής για να χτίσει τον ναό της θεάς Ταυροπόλου στη Βραυρώνα. Το 480 π.Χ. ο Ξέρξης αφαιρεί το ξόανο από τον ναό της Αρτέμιδος στη Βραυρώνα.
Επίσης συνδέει την Ικαρία με όσα αναφέρει ο Στράβων για τον στόλο του Αλεξάνδρου όταν επέστρεψε από τον Περσικό. Ο στόλος προσέγγισε τον μυχό ενός κόλπου στο μικρό νησί Φαϊλάκα, 16 χλμ. από την ακτή του σημερινού Κουβέιτ, το οποίο αναφέρεται μάλιστα ως Ικάριον, όπου με εντολή του Αλεξάνδρου ιδρύθηκε ιερό της Ταυροπόλου. Ομως και στην Ικαρία έχει εντοπιστεί με ανασκαφή ένας ναός της Αρτέμιδος, στην περιοχή του Να.
Αθήνα, Πέρσες και στόλος
Με όλα αυτά τονίζει ότι η επιλογή ήταν και πολιτική και θρησκευτική και στρατιωτική. Πολιτική λόγω Αθηνών, θρησκευτική λόγω θεάς που εκδικείται τους Πέρσες για τις καταστροφές και στρατιωτική μια και η Ταυροπόλος συνδέεται με τον στόλο. Είναι μια ναυτική θεά, γι' αυτό τη συναντούμε σε θαλάσσια περάσματα, λέει ο κ. Μαυρογιάννης. Μάλιστα, σημειώνει ότι σε νομίσματα της Αμφίπολης η Αρτεμις εμφανίζεται να ιππεύει ταύρο επάνω από κύματα.
Ο Αλέξανδρος είχε πλήρη επίγνωση, αναφέρει ο καθηγητής, όταν έδινε εντολή να χτιστεί με πολλά χρήματα ναός της Ταυροπόλου Αρτέμιδος στην Αμφίπολη ως προστάτιδας του στόλου στο σημείο από όπου ξεκίνησε η εκστρατεία κατά των Περσών. Κατά την άποψη του κ. Μαυρογιάννη, το 317 π.Χ. ο Κάσσανδρος έκλεισε το μνημείο που ως τότε ήταν επισκέψιμο, τοποθετώντας τη θύρα στον τρίτο θάλαμο. Επιχείρησε «να εξαλείψει από τη μνήμη» ό,τι θύμιζε τον Αλέξανδρο και βέβαια τον Ηφαιστίωνα. «Damnatio memoriae» τονίζει ο καθηγητής.
Από το 317 π.Χ. ως το 305 π.Χ. ο Κάσσανδρος κυβερνά έχοντας αναγορευθεί χιλίαρχος της εταιρικής ίππου και στρατηγός της Ευρώπης. Αποκτά δηλαδή τα αξιώματα που είχε ο Ηφαιστίωνας προτού πεθάνει, έχοντάς τον χρίσει ο Αλέξανδρος διάδοχό του... πριν από τους διαδόχους. Ηθελε, παρατηρεί ο κ. Μαυρογιάννης, να διαγράψει ο Κάσσανδρος και την επιλογή του Αλεξάνδρου και ό,τι συνδεόταν με τον τάφο του αντιβασιλέα Ηφαιστίωνα.
Ο καθηγητής θεωρεί ότι έχει μεγάλη σημασία για την ιστορία των ελληνιστικών χρόνων να κατανοηθεί η σύγκρουση του Κασσάνδρου με τον Αλέξανδρο. Μετά το 317 π.Χ. τι γίνεται; Υπάρχει και συνέχεια. Καταχώνεται αργότερα, σύμφωνα με τους ανασκαφείς, το ταφικό μνημείο, αλλά γιατί; Για να το προστατεύσουν οι τελευταίοι μακεδόνες βασιλείς, έχει πει η κυρία Περιστέρη. Ιδωμεν.
Σε ενάμιση χρόνο θα είναι έτοιμο το corpus όλων των επιγραφών της Αμφίπολης
Οι 800 επιγραφές, ο Εφηβαρχικός Νόμος και ο λόφος Καστά
Την ώρα που οι ανασκαφείς συνεχίζουν να «διαβάζουν» το μνημείο στον Τύμβο της Αμφίπολης και να ετοιμάζουν το απόσταγμα της μελέτης των ευρημάτων τους, «Το Βήμα» επικοινώνησε με έναν επιστήμονα που ασχολείται επί χρόνια με την επιγραφική αλλά και την ιστορία της Αμφίπολης και του ευρύτερου χώρου της Μακεδονίας.
Για το μνημείο στον λόφο Καστά σε ό,τι αφορά τη συμβολή της επιγραφικής στη χρονολόγησή του, ο κ. Παντελής Νίγδελης, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας, πρόεδρος του τμήματος Ιστορίας - Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ και από τους πιο σημαντικούς έλληνες επιγραφικούς, επιφυλάχθηκε να τοποθετηθεί σε ευθετότερο χρόνο και σε επιστημονικό επίπεδο. «Για όσα με ερωτάτε θα υπάρχει ημερίδα που θα διοργανώσει η Αρχαιολογική Υπηρεσία στην Αμφίπολη μετά τις αρχές του Μαρτίου όπου θα τοποθετηθώ δημόσια» λέει στο «Βήμα».
Ωστόσο, στη σύντομη συνομιλία μας ο καθηγητής, ο οποίος τόνισε ότι συνεργάζεται τόσο με την κυρία Κατερίνα Περιστέρη όσο και με την αρχαιολόγο κυρία Καλλιόπη Λαζαρίδη, η οποία έχει πλούσιο ερευνητικό έργο στην περιοχή της Αμφίπολης και ιδιαίτερα στο Γυμνάσιο της αρχαίας πόλης, έδωσε μια σημαντική είδηση: σε ενάμιση χρόνο θα είναι έτοιμο το corpus όλων των επιγραφών της Αμφίπολης, οι οποίες είναι περισσότερες από 800. Σε αυτό θα ενταχθούν και το επιγραφικό υλικό από την ανασκαφή στον λόφο Καστά αλλά και ο Εφηβαρχικός Νόμος της Αμφίπολης, επισημαίνει ο καθηγητής.
Οπως εξηγεί ο κ. Νίγδελης στο «Βήμα» «όλες οι επιγραφές της Αμφίπολης, δημοσιευμένες και αδημοσίευτες, περιλαμβανομένου και του Εφηβαρχικού Νόμου και του επιγραφικού υλικού από την ανασκαφή στον τύμβο Καστά, έχουν ενταχθεί στο Πρόγραμμα Θαλής, σχετικό με την επιγραφική της Μακεδονίας». Το πρόγραμμα χρηματοδοτείται μέσω ΕΣΠΑ και πραγματοποιείται σε συνεργασία του ΑΠΘ και του Ιονίου Πανεπιστημίου, με συμμετοχή επιστημόνων από το ΕΚΠΑ, το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και το Institute For Advanced Study.
Και προσθέτει: «Συγκεντρώσαμε όλες τις επιγραφές που έχουν βρεθεί, δημοσιευμένες και αδημοσίευτες, τις φωτογραφίσαμε μία προς μία. Είναι περίπου 800-850. Τις μελετάμε και ετοιμάζουμε με τους φοιτητές μας το corpus των επιγραφών της Αμφίπολης που περιλαμβάνει τα κείμενα με ιστορικό, αρχαιολογικό και φιλολογικό υπομνηματισμό. Υπολογίζω ότι σε ενάμιση χρόνο θα είναι έτοιμο το Σύνταγμα Επιγραφών της Αμφίπολης».
Δεν απέφυγε, αν και φειδωλός, να απαντήσει σχετικά με τον Εφηβαρχικό Νόμο της Αμφίπολης. Η επιγραφή, η δημοσίευση της οποίας αναμένεται επί πολλά χρόνια, είχε βρεθεί από τον σπουδαίο αρχαιολόγο Δημήτρη Λαζαρίδη προ τριακονταετίας. Μετά τον θάνατό του η αρχαιολόγος κυρία Καλλιόπη Λαζαρίδη είχε καλέσει τον κ. Νίγδελη να μελετήσει και να αποδώσει το περιεχόμενο της επιγραφής ώστε να δημοσιευθεί πάντως, η επιγραφή είναι γνωστή και σε κοινή θέα στο Μουσείο της Αμφίπολης.
Η καθυστέρηση δεν οφειλόταν μόνο ή τόσο στο μεγάλο βάρος και του υπόλοιπου επιστημονικού έργου που είχε να φέρει σε πέρας ο καθηγητής. Κυρίως «υπήρχαν αντικειμενικές δυσκολίες» τονίζει στο «Βήμα». «Είναι ένα κείμενο μοναδικό. Ο Εφηβαρχικός Νόμος της Αμφιπόλεως είναι ο μοναδικός που έχει βρεθεί ως τώρα.
Το κείμενό του αποτελείται από 139 στίχους και η απόδοσή τους πρέπει να γίνει προσεκτικά λέξη-λέξη» εξηγεί. Και συμπληρώνει: «Για τη σωστή μελέτη έπρεπε να έχω καλή γνώση του περιεχομένου του συνόλου των επιγραφών που έχουν βρεθεί ως τώρα στην περιοχή της Αμφίπολης. Εγινε η συγκέντρωση των επιγραφών της Αμφίπολης, η μελέτη τους και ετοιμάζεται το Σύνταγμα των Επιγραφών της Αμφίπολης...».
Οπως όλα δείχνουν, η ιστορία της Αμφίπολης σύντομα θα φωτισθεί υπό το πρίσμα μιας συνθετικής μελέτης που περιλαμβάνει τα νέα αρχαιολογικά δεδομένα, τις γραμματειακές πηγές αλλά και την έκδοση του Corpus Inscriptionum της Αμφίπολης.
Απαντήσεις από τη Λευκωσία;
Στις 28-29 Ιανουαρίου η επικεφαλής της ανασκαφής της Αμφίπολης κυρία Περιστέρη θα βρίσκεται στη Λευκωσία. Προσκεκλημένη του Πανεπιστημίου της Κύπρου στην τρίτη Ετήσια Διάλεξη Alpha Bank, στο πλαίσιο της Γιορτής των Γραμμάτων, θα είναι ομιλήτρια την ερχόμενη Πέμπτη με θέμα «Μακεδονικό ταφικό συγκρότημα Τύμβου Καστά, Αμφίπολη:
Ανασκαφική έρευνα 2012-2014». Την επομένη θα δώσει συνέντευξη Τύπου και θα απαντήσει σε ερωτήσεις, όπως και ο κ. Μαυρογιάννης. Ο καθηγητής θεωρεί ότι θα παρουσιαστούν στην Κύπρο νέα στοιχεία και πάντως κρίνει ότι «οι ανασκαφείς αξίζει να χαίρουν της εμπιστοσύνης της επιστημονικής κοινότητας αλλά και της κοινής γνώμης».
της Παναγιώτας Μπίτσικα
