Πριν αναφερθούμε εδώ συγκεκριμένα στη μετάφραση του Βασιλιά Ληρ, τόσο από τον Κοσμά Πολίτη όσο και από ορισμένους προγενέστερους εκείνου, πολύ σημαντικούς μεταφραστές, δεν θα έπρεπε να παραλείψουμε μία, απλή έστω, νύξη στο γεγονός ότι ο μοναδικός «επιζών», κατά μία άποψη, από την περίφημη Γενιά του '30, σε ό,τι έχει να κάνει με τις αισθητικές αναζητήσεις και επιτεύξεις της πεζογραφίας εκείνης της διάσημης «παρέας» («παρέα» στην οποία, σημειωτέον, ο ίδιος ο Κοσμάς Πολίτης είχε δείξει, άμεσα και έμμεσα, ότι δεν ήθελε αναγκαστικά να ανήκει), ανέπτυξε καθ' όλη τη διάρκεια της πρωτότυπης λογοτεχνικής του πορείας μία πλούσια διακειμενική/μεταφραστική σχέση με το έργο του Σαίξπηρ, μέσω εμφανών αλλά και πολλών αφανών παραθεμάτων, αυτούσιων αλλά και κατάλληλα διαμορφωμένων ή αλλοιωμένων, όλων έντεχνα ενσωματωμένων στα μυθιστορήματα, τα διηγήματα και τα θεατρικά του έργα.[1] Ως προς τη μεταφραστική σχέση του καθεαυτήν, τώρα, με τον διάσημο Άγγλο βάρδο, θα αναγκαστούμε εξαρχής να παρακάμψουμε, λόγω έλλειψης αποδεικτικών στοιχείων (κάτι που μπορεί κάλλιστα να οφείλεται, εν μέρει, και στη λεηλασία που υπέστησαν, μεταξύ πολλών άλλων αντιξοοτήτων, τα υπάρχοντα του σπιτιού του Κοσμά Πολίτη, κυρίως μετά τον θάνατό του), εκείνη τη μαρτυρία της μεταφράστριας Ιώς Μαρμαρινού, σύμφωνα με την οποία ο Κοσμάς Πολίτης είχε μεταφράσει για τον Θανάση Καραβία των ομώνυμων Εκδόσεων σχεδόν όλα τα έργα του Σαίξπηρ.[2] Θα λάβουμε, όμως, σοβαρά υπ' όψιν την άλλη σχετική μαρτυρία της, η οποία αφορά στη γνώμη που είχε για το έργο του κορυφαίου Άγγλου δραματουργού ο Κοσμάς Πολίτης / Πάρις Ταβελούδης (όπως ήταν το πραγματικό όνομά του), ο οποίος, «αν και πάντα χαιρόταν να μεταφράζει Σαίξπηρ», θεωρούσε, ωστόσο, ότι «αυτά τα τερτίπια με τις ξιφομαχίες και τους σκοτωμούς» δεν έχουν σχέση με τον λόγο του Σαίξπηρ.[3] Η ως άνω ακροθιγώς περιγραφείσα εξοικείωση, λοιπόν, προϊόν μακροχρόνιας σχέσης και διεξοδικής γνώσης του σαιξπηρικού έργου, δεν θα ήταν καθόλου παράξενο να καταλήξει, όπως και κατέληξε, σε ολοκληρωμένες μεταφράσεις αυτού από τον Έλληνα συγγραφέα· σήμερα διαθέτουμε, πλέον, δύο από αυτές.
Η πρόσφατη, μάλιστα, έκδοση (Νεφέλη, 2014) του τόμου William Shakespeare, Άμλετ. Το κείμενο της παράστασης του «Πειραματικού Θεάτρου» της Μαριέττας Ριάλδη, 1971-1972, στη μετάφραση του Κοσμά Πολίτη, θα μπορούσε, λόγω ακριβώς του εξαιρετικού ενδιαφέροντος που παρουσιάζει, να επαναφέρει στη δημοσιότητα και την πρώτη σαιξπηρική μετάφραση του Κοσμά Πολίτη που δημοσιεύθηκε, εκείνη του Βασιλιά Ληρ, εκδοθείσα από τον Κέδρο το 2001[4]· έκδοση η οποία, πάντως, δεν έχει ανατυπωθεί (από τον Κέδρο κυκλοφορεί τώρα μόνον η μετάφραση του έργου από τον Ερρίκο Μπελιέ). Κριτική από επίσημα χείλη, έντυπη ή με άλλον τρόπο δημοσιοποιημένη, για τη συγκεκριμένη μετάφραση από τον Κοσμά Πολίτη δεν μπόρεσα να εντοπίσω. Έχω μόνον υπ' όψιν μου την, προφορικά διατυπωμένη, γνώμη ενός εκδότη και φίλου του συγγραφέα-μεταφραστή, γνώμη η οποία δεν είναι θετική.
Θέλω να ελπίζω ότι με το παρόν σύντομο άρθρο δίνεται μία (ακόμη) ώθηση στο εξαιρετικά ενδιαφέρον ζήτημα της μελέτης του μεταφραστικού έργου του Κοσμά Πολίτη, για το οποίο έχουν συχνά διατυπωθεί βιαστικές και, ως επί το πλείστον, μη τεκμηριωμένες απόψεις. Φέτος, 40 χρόνια από τον θάνατό του, ίσως να είναι η κατάλληλη στιγμή να γίνει μία καινούργια, σωστή αρχή.
Οι μεταφράσεις του Κοσμά Πολίτη, γενικότερα, έχουν συζητηθεί κάποιες φορές στο παρελθόν, ενώ η πιο ολοκληρωμένη σχετική έρευνα (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αποφεύγονται εντελώς τα λάθη) είναι η μελέτη του Στέφανου Μπεκατώρου, ενταγμένη πλέον ως Επίμετρο στον τόμο Έδγαρ Άλλαν Πόε, Αφηγήματα. Οι ιστορικές μεταφράσεις από τον Κοσμά Πολίτη. Εκεί, ο ποιητής, δοκιμιογράφος και μεταφραστής Στέφανος Μπεκατώρος, τόσο στα Σχόλια όσο και στο Επίμετρο, αναφέρεται, αφενός, στα λάθη, τις ανακρίβειες, τις παραλείψεις και, εν γένει, στις παρεμβάσεις του μεταφραστή Κοσμά Πολίτη στα μεταφραζόμενα κείμενα (κάποιες, δε, από αυτές τις παρεμβάσεις αποτελούσαν, όπως μας διαβεβαιώνει και ο Μπεκατώρος, πάγια τακτική των παλαιότερων μεταφραστών), αλλά, βέβαια, και στις ευτυχείς στιγμές του Κοσμά Πολίτη ως μεταφραστή και, αφετέρου, αναφέρεται συνολικά στη μεταφραστική σταδιοδρομία του «κορυφαίου», όπως τον χαρακτηρίζει, πεζογράφου της Γενιάς του '30, στην πληθώρα της αντίστοιχης παραγωγής του (η οποία, πιθανότατα, έδινε μια διέξοδο στη δημιουργική του ροπή), στη γλωσσική του επάρκεια (και ως προς τη μητρική και ως προς τις ξένες γλώσσες), καθώς και στη γνωστή φημολογία σχετικά με τον τρόπο της δουλειάς του, χωρίς, μάλιστα, να διστάζει ο Στέφανος Μπεκατώρος να διαφωνήσει (με), να διορθώσει ή να συμπληρώσει εργασίες άλλων, συστηματικών ή μη, ερευνητών, όπως ο Peter Mackridge και η Τζένη Μαστοράκη.[5]
Ενθαρρυμένη, πλέον, και από την έκδοση του Άμλετ (χάρη στην επιμέλεια της οποίας είμαι τώρα σε θέση να υποστηρίξω ότι η κατατεθειμένη μεταφραστική άποψη του Κοσμά Πολίτη ούτε και στην περίπτωση των έργων του Σαίξπηρ είναι αμελητέα), και χωρίς ούτε να διεκδικώ, εκ μέρους του θανόντος, κανενός είδους δάφνες, ούτε να θέλω να τον υπερασπιστώ, αλλά μόνον επιδιώκοντας τη γνωστοποίηση στους νεότερους, τουλάχιστον, του μεταφραστικού «μόχθου» του,[6] θα τολμήσω να συμπαραθέσω εδώ ένα απόσπασμα τουΒασιλιά Ληρ μεταφρασμένο από τον Κοσμά Πολίτη με τα αντίστοιχα μεταφράσματα των Δημητρίου Βικέλα, Μάρκου Αυγέρη, Μιχαήλ Δαμιράλη και Βασίλη Ρώτα, προκειμένου να ακουστεί, έστω για λίγο, ο σαιξπηρικός λόγος ενδεδυμένος τη φωνή του Έλληνα πεζογράφου. Η επιλογή των ανωτέρω υπόλοιπων μεταφράσεων έγινε βάσει του κριτηρίου της δυνατότητας που είχε ο Κοσμάς Πολίτης να τις λάβει υπ' όψιν του, προκειμένου για τη δική του μετάφραση, αν και δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς ολοκλήρωσε την εργασία του, της οποίας η έκδοση, εξάλλου, έγινε μετά τον θάνατό του. Θα προσθέσω, δε, στα αντιπαραβαλλόμενα αποσπάσματα και τη μετάφραση του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, της οποίας, επίσης, επίκειται η έκδοση, πρώτη φορά, εκατό και πλέον χρόνια ύστερα από τη φιλοτέχνησή της. Να ευχαριστήσω, και εδώ, τον κύριο Χρήστο Δάρρα, ο οποίος έθεσε υπ' όψιν μου το συγκεκριμένο υπό έκδοση κείμενο.[7]
Το επιλεγμένο σαιξπηρικό απόσπασμα προέρχεται από την έκτη Σκηνή της Τέταρτης Πράξης του Βασιλιά Ληρ, στη διάρκεια της οποίας, σε ένα εξοχικό μέρος κοντά στο Ντόβερ και, άρα, κοντά στα δύο στρατόπεδα, το αγγλικό και το γαλλικό, συναντώνται ο Γκλώστερ, συνοδευόμενος (χωρίς να γνωρίζει την πραγματική ταυτότητά του) από τον γιο του Έντγκαρ, με τον Ληρ, ο οποίος βρίσκεται σε παραλήρημα ή, καλύτερα, όπως το τοποθετεί ο Έντγκαρ, σε μετάφραση Κοσμά Πολίτη: τα λόγια του Ληρ είναι ένα «ανακάτωμα ουσίας και παραλογισμού!/ Το λογικό μέσα στην τρέλα!». Ως τέτοια παρουσιάζονται στο κοινό και τα ακόλουθα λόγια, τα οποία απευθύνει ο Ληρ στον κόμη του Γκλώστερ:
| ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ | |
| Αγγλικό πρωτότυπο, σ. 101/ IV.6, 161-169 | «Thou rascal beadle, hold thy bloody hand. Why dost thou lash that whore? Strip thy own back. Thou hotly lusts to use her in that kind For which thou whipp'st her. The usurer hangs the cozener. Thorough tattered clothes great vices do appear;[8] Robes and furred gowns hide all. Plate sins with gold, And the strong lance of justice hurtless breaks; Arm it in rags, a pygmy's straw does pierce it. None does offend, none, I say none; I'll able 'em.» |
| Κοσμάς Πολίτης, σ. 134 | «Ε, συ παλιοχωροφύλακα, κράτα την παλιοχερούκλα σου! Γιατί χτυπάς με το κουρμπάτσι αυτή την πόρνη; Τη ράχη σου να δείρεις, μια και λαχταράς, γι' αυτό που τη δέρνεις, να το κάνεις μαζί της. Ο τοκογλύφος κρεμάει τον απατεώνα. Μέσ' από τα κουρελιασμένα ρούχα ξεχωρίζουν και τα μικρότερα ελαττώματα· μανδύες και γούνες τα κρύβουν όλα. Φόρεσε στο έγκλημα θώρακα χρυσό, και η σκληρή του νόμου λόγχη σπάζει δίχως να τον πειράξει. Ντύσε το με κουρέλια, κι ενός πυγμαίου τ' άχυρο μπορεί να τον τρυπήσει. Κανένας δε φταίει, κανένας, σου λέω, κανένας. Όλους τούς δικαιώνω.» |
| Δημήτρ. Βικέλας (1914), σσ. 111-112 | «Αχρείε χωροφύλακα, το χέρι μη σηκόνεις το άσπλαγχνόν σου! Τι κτυπάς αυτήν εκεί την πόρνην; Καλλίτερα την ράχη σου να μου ξυλοκοπήσης! Ενώ της δίδεις ραβδισμούς δια το πταίσιμόν της, επιθυμείς κι' ορέγεσαι να έπταιες μαζή της! Αν κρεμασθή ο σπάταλος, ο τοκογλύφος πταίει! Μέσ' 'ς τα κουρέλια θα φανή κάθε μικρή κακία αλλά το παν σκεπάζεται με γούναις και στολίδια! Το έγκλημα με μάλαμμα απ' έξω σκέπασέ το, κ' επάνω του συντρίβεται του Νόμου το κοντάρι χωρίς αυτό να εγγιχθή. Κουρέλια φόρεσέ το, και μ' ένα τσάκνο το τρυπά κι' ο νάνος πέρα πέρα! Κανείς δεν είναι ένοχος! Κανείς, κανείς σού λέγω. Κανείς δεν πταίει! Όλους των εγώ τούς δικαιόνω.» |
| Μάρκος Αυγέρης (1916), σσ. 74-75 | «Αχρείε χωροφύλακα, κράτα το φονικό σου χέρι. Γιατί μαστιγώνεις αυτή την πόρνη; Ξυλοφόρτωσε λοιπόν τη ράχη σου, γιατί καίεσαι από την επιθυμία να κάνης μαζί της αυτό για το οποίο την κτυπάς. Ο τοκογλύφος κάνει το σπάταλο να κρεμαστή. Οι μικρές κακίες φαίνονται ανάμεσα από τα κουρέλια· αλλά το πλούσιο φόρεμα, οι βαρειές γούνες τα κρύβουν όλα. Σκέπασε απ' έξω το έγκλημα με χρυσάφι κι' απάνω του θα σπάση του νόμου το κοντάρι χωρίς να το εγγίξη. Αλλ' αν μόνο κουρέλια το σκεπάζουν, το τρυπάει πέρα-πέρα μ' ένα άχυρο ένας νάνος. ― Κανείς δεν είναι φταίχτης, κανείς σού λέω, κανείς· όλους τούς δικαιώνω.» |
| Μιχ. Δαμιράλης [1929-1930], σ. 168 | «Κάτω τας αιματοφύρτους χείρας σου, αχρείε χωροφύλαξ! Διατί μαστιγώνεις την εταίραν αυτήν; Την ράχιν σου ξεγύμνωσε. Σφοδρώς επιθυμείς να εκτελέσης μετ' αυτής εκείνο δια το οποίον την δέρεις. Ο τοκογλύφος απαγχονίζει τον απαταιώνα. Δια μέσου των ρακών φαίνονται και τα μικρότερα ελαττώματα, ενώ τα πολυτελή ενδύματα και τα γουναρικά καλύπτουσι τα πάντα. Αν καλύψης το αμάρτημα διά χρυσής πανοπλίας, η ισχυρά λόγχη της δικαιοσύνης θα συντριβή κατ' αυτής χωρίς να δυνηθή να την βλάψη. Ενώ αν περιβάλης αυτό διά ρακών, και πυγμαίος δύναται να το διαπεράση δι' ενός αχύρου. Ουδείς είναι ένοχος, ουδείς λέγω. Εγγυώμαι δι' αυτούς.» |
| Βασίλης Ρώτας (11933), σσ. 138-139 | «Ε, συ, βρωμιάρη χωροφύλακα,/ κράτα το χέρι σου το ματωμένο!/ Τι τη βαράς αυτή την πόρνη με το βούρδουλα;/ Δείρε τη ράχη σου, γιατί σε καίει λαχτάρα,/ γι' αυτό που τη βαράς, να το 'κανες μαζί της.– /Τον κατεργάρη τον κρεμάει ο τοκογλύφος./ Ανάμεσα απ' τα τρύπια ρούχα ξεπροβάλλουν/ κι οι πιο ψιλές κακίες· φορέματα και γούνες/ τα κρύβουν όλα. Ντύσε το έγκλημα με θώρακα/ χρυσάφι, κι έσβησε[9] η σκληρή του νόμου λόγχη,/ χωρίς να το πειράξει. Ντύσ' το με κουρέλια,/ κι ένας τζουτζές μ' ένα άχυρο το τρύπησε./ Κανείς δε φταίει, κανείς σού λέω, κανείς·/ τους δίνω δίκιο.» |
| Κωνσταντίνος Θεοτόκης (1910), ενδεικτική σελ. 190 | «Βάστα το αιματωμένο σου το χέρι/ Μπόγια, ληστή! Γιατί ξυλοκοπάς/ Αυτήν την πόρνη; Τη ράχη σου γδύσε/ Μαζή της ώς και συ διψάς να κάμεις/ Το κρίμα που για κείνο τήνε δέρνεις/ Φουρκίζει ο τοκογλύφος το μουφλούζι/ Τα τρύπια ρούχα αφίνουν να φανούν/ Τα λάθη τα μικρά, κι αυτή[10] οι γούνες/ Κ' οι πλούσιες φορεσιές τα κρούβουν όλα./ Με μάλαμμα τα σφάλματά σου ντύνε,/ Κ' η λόγχη η δυνατή της δικαιοσύνης/ Ευτύς θα τσακιστεί χωρίς να βλάψει,/ Αν τἀρματώσεις με κουρέλια, η ράχη/ Ενού μικρού τζουτζέ θα τα λαβώσει!–/ Κανείς δε σφάλλει! Όχι κανείς! σου λέω,/ Στο βεβαιόνω [...]». |
Η μετάφραση του Κοσμά Πολίτη, συγκρινόμενη με τις υπόλοιπες που παρετέθησαν εδώ, δεν φαίνεται να υστερεί σε κάτι σημαντικό ή να έχει υποπέσει, τουλάχιστον στο συγκεκριμένο απόσπασμα, σε κάποιο σοβαρό σφάλμα. Είναι, δε, το μόνο από τα παραπάνω μεταφράσματα που καταφέρνει να διατηρήσει τον ίδιο περίπου αριθμό στίχων με το πρωτότυπο (10 έναντι 9) και, ταυτόχρονα, να μην καταφύγει στο πεζό κείμενο έναντι του στιχουργημένου. Πιθανόν, οι επιλογές των λέξεων «παλιοχωροφύλακα» και «παλιοχερούκλα» να μην είναι οι ενδεικνυόμενες για την απόδοση των αντίστοιχων του πρωτοτύπου· πιθανόν, επίσης, η ασυνταξία του τρίτου στίχου να μπορούσε να αποφευχθεί (ο Ερρίκος Μπελιές, επί παραδείγματι, ευστοχεί στο συγκεκριμένο σημείο: «Τη δικιά σου ράχη έπρεπε να δείρεις, γιατί τη χτυπάς/ γι' αυτό που ήθελες κι εσύ να έκανες μαζί της»)[11], όπως και το ατόπημα της επανάληψης της αντωνυμίας «τον», ενώ δεν πρόκειται πια για τον «θώρακα», αλλά είτε για τα «κουρέλια» είτε για το «έγκλημα» (και στο πρωτότυπο, ωστόσο, υπάρχει εδώ μία ανακολουθία). Πάντως, το μεταφρασμένο κείμενο του Κοσμά Πολίτη διεκδικεί την ανεξαρτησία του από τα μέχρι τότε εκδοθέντα (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν τα έλαβε υπ' όψιν του – ειδικά τις μεταφράσεις του Μιχαήλ Δαμιράλη και, αναπόφευκτα, λόγω της μεγάλης δημοφιλίας της, για την οποία, πάντως, ο Κοσμάς Πολίτης επιφυλασσόταν, του Βασίλη Ρώτα, είναι σχεδόν σίγουρο ότι τις συμβουλεύθηκε), έχοντας, επιπλέον, διαμορφώσει έναν δικό του χαρακτήρα, και μέσω των ιδιωματικών λέξεων οι οποίες χρησιμοποιούνται· τέτοια είναι και η τουρκικής προελεύσεως λέξη «κουρμπάτσι», που σημαίνει «μαστίγιο, βούρδουλας» (ας μην ξεχνάμε εδώ τη μικρασιατική καταγωγή πολλών στοιχείων του λεξιλογίου του Κοσμά Πολίτη).
Θέλω να ελπίζω ότι με το παρόν σύντομο άρθρο δίνεται μία (ακόμη) ώθηση στο εξαιρετικά ενδιαφέρον ζήτημα της μελέτης του μεταφραστικού έργου του Κοσμά Πολίτη, για το οποίο έχουν συχνά διατυπωθεί βιαστικές και, ως επί το πλείστον, μη τεκμηριωμένες απόψεις. Φέτος, 40 χρόνια από τον θάνατό του, ίσως να είναι η κατάλληλη στιγμή να γίνει μία καινούργια, σωστή αρχή.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Αναλυτικές πληροφορίες για όλα τα παραπάνω θα βρει ο αναγνώστης στο Επίμετρο της έκδοσης William Shakespeare, Άμλετ. Το κείμενο της παράστασης του «Πειραματικού Θεάτρου» της Μαριέττας Ριάλδη, 1971-1972, Μετάφραση: Κοσμάς Πολίτης, Επιμέλεια – Σημειώσεις – Επίμετρα: Σταυρούλα Γ. Τσούπρου, Εκδόσεις Νεφέλη, 2014.
[2] Βλ. σχετικά στο Ιώ Μαρμαρινού, Κοσμάς Πολίτης. Ένα πορτραίτο, Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1988, σ. 47.
[3] Βλ. Ιώ Μαρμαρινού ό.π.
[4] Σύμφωνα με πληροφορίες που συνέλεξε ο –εργαζόμενος στις Εκδόσεις Κέδρος– Θανάσης Μήνας, τον οποίο ευχαριστώ και από αυτήν τη θέση για την πρόθυμη συνεργασία, το χειρόγραφο της μετάφρασης του Βασιλιά Ληρ, το οποίο ο Κοσμάς Πολίτης είχε ουσιαστικά χαρίσει στον εκδότη Θανάση Καραβία, παραδόθηκε από τον τελευταίο στον Αντώνη Παπαθανασόπουλο, οικονομικό διευθυντή (διευθυντή πωλήσεων) επί χρόνια των Εκδόσεων Κέδρος. Στην συνέχεια αποφασίστηκε από τον αδελφό του Αντώνη Παπαθανασόπουλου, Βαγγέλη Παπαθανασόπουλο, συνιδιοκτήτη των Εκδόσεων Κέδρος, μαζί με την (πρώην σύζυγό του) Κάτια Λεμπέση, να εκδοθεί αυτή η μετάφραση του Κοσμά Πολίτη. Δυστυχώς, οι διορθώσεις έγιναν πάνω στο χειρόγραφο του μεταφραστή, το οποίο πιθανότατα δεν υπάρχει πια. Όσο για τις υπόλοιπες μεταφράσεις των έργων του Σαίξπηρ από τον Κοσμά Πολίτη, ο Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος γνώριζε τις σχετικές φήμες, αλλά δεν είχε κανένα περαιτέρω στοιχείο.
[5] Βλ. στο Έδγαρ Άλλαν Πόε, Αφηγήματα. Οι ιστορικές μεταφράσεις από τον Κοσμά Πολίτη, Επιμέλεια – Επίμετρο: Στέφανος Μπεκατώρος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2006 («Επίμετρο του επιμελητή», σσ. 377-460, «Σχόλια», σσ. 343-375). Με το μεταφραστικό έργο του Κοσμά Πολίτη έχω ασχοληθεί σε δύο πρόσφατες Ανακοινώσεις μου: α) Σταυρούλα Γ. Τσούπρου, «Ο Κοσμάς Πολίτης και το υφολογικό και ιδεολογικό ίχνος του ως μεταφραστή, με αφορμή και τη συλλογή Σκλαβιά και μεγαλείο του Λουί Αραγκόν», στα υπό έκδοση Πρακτικά του Συνεδρίου: Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή (EFA), Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος (IFG), Μορφές μεταφραστών στον ελληνογαλλικό χώρο (19ος-21ος αιώνας), 7-9 Μαρτίου 2014, Εκδόσεις Gutenberg, 2015, και β) της ιδίας, «Ο μεταφραστής Κοσμάς Πολίτης: εισήγηση για μία νέα ώθηση σε ένα παλαιό όσο και παραμελημένο ζήτημα», στα υπό έκδοση Πρακτικά του Συνεδρίου: ΙΔ′ Επιστημονική Συνάντηση Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών ΑΠΘ, Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας: Μετρικά, υφολογικά, κριτικά, μεταφραστικά. Μνήμη Ξ. Α. Κοκόλη, 27-30.3.2014, Θεσσαλονίκη.
[6] Για τη συγκεκριμένη έκφραση βλ. στο Τζένη Μαστοράκη, «Ο χειρώναξ μεταφραστής», περ. Διαβάζω, τχ. 116, 10.4.'85/ Αφιέρωμα: Κοσμάς Πολίτης, σσ. 35-38/ εδώ, σ. 38.
[7] Τα παραθέματα στη συνέχεια προέρχονται από τις ακόλουθες εκδόσεις: α) William Shakespeare, King Lear, Edited with a Commentary by George Hunter, Introduced by Kiernan Ryan, Penguin Books, 2005 β) Δημητρίου Βικέλα, Άπαντα Γ′ – Μεταφράσεις Σαίξπηρ Α′, Φιλολογική επιμέλεια: Άλκης Αγγέλου, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα, 1997, Ο Βασιλεύς Ληρ, σσ. 15-137· στη συγκεκριμένη έκδοση δεν συμπεριελήφθησαν οι Σημειώσεις του μεταφραστή – για αυτές, βλ. στο:Σαικσπείρου Δράματα, Εμμέτρως μεταφρασθέντα εκ του Αγγλικού υπό Δημητρίου Βικέλα, Ο Βασιλεύς Ληρ, Έκδοσις Τετάρτη, Εν Αθήναις, Εκδότης Ιωάννης Δ. Κολλάρος, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1914, σσ. 156-176 γ) Σαίξπηρ, Ο Βασιλεύς Ληρ Τραγωδία εις Πράξεις Πέντε, Μετάφρασις Μ. Αυγέρη, «Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη Φέξη» Εν Αθήναις, Εκδοτικός οίκος Γεωργίου Φέξη, 1916 δ) Σαίξπηρ, Βασιλεύς Ληρ, Κατά Μετάφρασιν: Μιχ. Ν. Δαμιράλη, Έκδοσις Εικονογραφημένη, Εκδότης Ι.Ν. Σιδέρης, Αθήναι [193;] ε) William Shakespeare, Βασιλιάς Ληρ, Μετάφραση: Βασίλης Ρώτας, Ειδική έκδοση για την εφημερίδα Το Βήμα, Εκδόσεις Επικαιρότητα, 2009 στ) Ουΐλλιαμ Σαίξπηρ, Βασιληάς Ληρ, Μετάφραση-Εισαγωγή: Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Φιλολογική επιμέλεια – Εισαγωγική μελέτη: Μάρα Γιαννή, Ιδεόγραμμα, υπό έκδοση.
[8] Όπως θα διαπιστωθεί από τα μεταφρασμένα αποσπάσματα, παλαιότερα, η αποδεκτή γραφή για τον συγκεκριμένο στίχο ήταν εκείνη του Q(uarto) και όχι του F(olio), δηλαδή, η ακόλουθη: «small vices do appear»· βλ. σχετικά στο William Shakespeare, King Lear, ό.π., σ. 259 (Commentary).
[9] Στην πρώτη έκδοση, του 1933 [βλ. William Shakespeare, Βασιλέας Ληρ, Μετάφραση: Β. Ρώτα, «Τα Μουσικά Χρονικά», Αθήνα, 1933, σσ. 114-115 (έκδοση σε μονοτονικό σύστημα!)], η λέξη/απόδοση εδώ ήταν η ορθή: «έσπασε»· το λάθος να οφείλεται στην αντιγραφή και έκτοτε να παρέμεινε;
[10] Το κείμενο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, στο στάδιο στο οποίο το παρέλαβα, δεν ήταν πλήρως επεξεργασμένο.
[11] Βλ. στο Ουΐλλιαμ Σαίξπηρ, Βασιλιάς Ληρ, Μετάφραση: Ερρίκος Μπελιές, Δεύτερη έκδοση, Κέδρος, 2006, σ. 142.
[1] Αναλυτικές πληροφορίες για όλα τα παραπάνω θα βρει ο αναγνώστης στο Επίμετρο της έκδοσης William Shakespeare, Άμλετ. Το κείμενο της παράστασης του «Πειραματικού Θεάτρου» της Μαριέττας Ριάλδη, 1971-1972, Μετάφραση: Κοσμάς Πολίτης, Επιμέλεια – Σημειώσεις – Επίμετρα: Σταυρούλα Γ. Τσούπρου, Εκδόσεις Νεφέλη, 2014.
[2] Βλ. σχετικά στο Ιώ Μαρμαρινού, Κοσμάς Πολίτης. Ένα πορτραίτο, Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1988, σ. 47.
[3] Βλ. Ιώ Μαρμαρινού ό.π.
[4] Σύμφωνα με πληροφορίες που συνέλεξε ο –εργαζόμενος στις Εκδόσεις Κέδρος– Θανάσης Μήνας, τον οποίο ευχαριστώ και από αυτήν τη θέση για την πρόθυμη συνεργασία, το χειρόγραφο της μετάφρασης του Βασιλιά Ληρ, το οποίο ο Κοσμάς Πολίτης είχε ουσιαστικά χαρίσει στον εκδότη Θανάση Καραβία, παραδόθηκε από τον τελευταίο στον Αντώνη Παπαθανασόπουλο, οικονομικό διευθυντή (διευθυντή πωλήσεων) επί χρόνια των Εκδόσεων Κέδρος. Στην συνέχεια αποφασίστηκε από τον αδελφό του Αντώνη Παπαθανασόπουλου, Βαγγέλη Παπαθανασόπουλο, συνιδιοκτήτη των Εκδόσεων Κέδρος, μαζί με την (πρώην σύζυγό του) Κάτια Λεμπέση, να εκδοθεί αυτή η μετάφραση του Κοσμά Πολίτη. Δυστυχώς, οι διορθώσεις έγιναν πάνω στο χειρόγραφο του μεταφραστή, το οποίο πιθανότατα δεν υπάρχει πια. Όσο για τις υπόλοιπες μεταφράσεις των έργων του Σαίξπηρ από τον Κοσμά Πολίτη, ο Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος γνώριζε τις σχετικές φήμες, αλλά δεν είχε κανένα περαιτέρω στοιχείο.
[5] Βλ. στο Έδγαρ Άλλαν Πόε, Αφηγήματα. Οι ιστορικές μεταφράσεις από τον Κοσμά Πολίτη, Επιμέλεια – Επίμετρο: Στέφανος Μπεκατώρος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2006 («Επίμετρο του επιμελητή», σσ. 377-460, «Σχόλια», σσ. 343-375). Με το μεταφραστικό έργο του Κοσμά Πολίτη έχω ασχοληθεί σε δύο πρόσφατες Ανακοινώσεις μου: α) Σταυρούλα Γ. Τσούπρου, «Ο Κοσμάς Πολίτης και το υφολογικό και ιδεολογικό ίχνος του ως μεταφραστή, με αφορμή και τη συλλογή Σκλαβιά και μεγαλείο του Λουί Αραγκόν», στα υπό έκδοση Πρακτικά του Συνεδρίου: Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή (EFA), Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος (IFG), Μορφές μεταφραστών στον ελληνογαλλικό χώρο (19ος-21ος αιώνας), 7-9 Μαρτίου 2014, Εκδόσεις Gutenberg, 2015, και β) της ιδίας, «Ο μεταφραστής Κοσμάς Πολίτης: εισήγηση για μία νέα ώθηση σε ένα παλαιό όσο και παραμελημένο ζήτημα», στα υπό έκδοση Πρακτικά του Συνεδρίου: ΙΔ′ Επιστημονική Συνάντηση Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών Σπουδών ΑΠΘ, Ζητήματα νεοελληνικής φιλολογίας: Μετρικά, υφολογικά, κριτικά, μεταφραστικά. Μνήμη Ξ. Α. Κοκόλη, 27-30.3.2014, Θεσσαλονίκη.
[6] Για τη συγκεκριμένη έκφραση βλ. στο Τζένη Μαστοράκη, «Ο χειρώναξ μεταφραστής», περ. Διαβάζω, τχ. 116, 10.4.'85/ Αφιέρωμα: Κοσμάς Πολίτης, σσ. 35-38/ εδώ, σ. 38.
[7] Τα παραθέματα στη συνέχεια προέρχονται από τις ακόλουθες εκδόσεις: α) William Shakespeare, King Lear, Edited with a Commentary by George Hunter, Introduced by Kiernan Ryan, Penguin Books, 2005 β) Δημητρίου Βικέλα, Άπαντα Γ′ – Μεταφράσεις Σαίξπηρ Α′, Φιλολογική επιμέλεια: Άλκης Αγγέλου, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα, 1997, Ο Βασιλεύς Ληρ, σσ. 15-137· στη συγκεκριμένη έκδοση δεν συμπεριελήφθησαν οι Σημειώσεις του μεταφραστή – για αυτές, βλ. στο:Σαικσπείρου Δράματα, Εμμέτρως μεταφρασθέντα εκ του Αγγλικού υπό Δημητρίου Βικέλα, Ο Βασιλεύς Ληρ, Έκδοσις Τετάρτη, Εν Αθήναις, Εκδότης Ιωάννης Δ. Κολλάρος, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1914, σσ. 156-176 γ) Σαίξπηρ, Ο Βασιλεύς Ληρ Τραγωδία εις Πράξεις Πέντε, Μετάφρασις Μ. Αυγέρη, «Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη Φέξη» Εν Αθήναις, Εκδοτικός οίκος Γεωργίου Φέξη, 1916 δ) Σαίξπηρ, Βασιλεύς Ληρ, Κατά Μετάφρασιν: Μιχ. Ν. Δαμιράλη, Έκδοσις Εικονογραφημένη, Εκδότης Ι.Ν. Σιδέρης, Αθήναι [193;] ε) William Shakespeare, Βασιλιάς Ληρ, Μετάφραση: Βασίλης Ρώτας, Ειδική έκδοση για την εφημερίδα Το Βήμα, Εκδόσεις Επικαιρότητα, 2009 στ) Ουΐλλιαμ Σαίξπηρ, Βασιληάς Ληρ, Μετάφραση-Εισαγωγή: Κωνσταντίνος Θεοτόκης, Φιλολογική επιμέλεια – Εισαγωγική μελέτη: Μάρα Γιαννή, Ιδεόγραμμα, υπό έκδοση.
[8] Όπως θα διαπιστωθεί από τα μεταφρασμένα αποσπάσματα, παλαιότερα, η αποδεκτή γραφή για τον συγκεκριμένο στίχο ήταν εκείνη του Q(uarto) και όχι του F(olio), δηλαδή, η ακόλουθη: «small vices do appear»· βλ. σχετικά στο William Shakespeare, King Lear, ό.π., σ. 259 (Commentary).
[9] Στην πρώτη έκδοση, του 1933 [βλ. William Shakespeare, Βασιλέας Ληρ, Μετάφραση: Β. Ρώτα, «Τα Μουσικά Χρονικά», Αθήνα, 1933, σσ. 114-115 (έκδοση σε μονοτονικό σύστημα!)], η λέξη/απόδοση εδώ ήταν η ορθή: «έσπασε»· το λάθος να οφείλεται στην αντιγραφή και έκτοτε να παρέμεινε;
[10] Το κείμενο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, στο στάδιο στο οποίο το παρέλαβα, δεν ήταν πλήρως επεξεργασμένο.
[11] Βλ. στο Ουΐλλιαμ Σαίξπηρ, Βασιλιάς Ληρ, Μετάφραση: Ερρίκος Μπελιές, Δεύτερη έκδοση, Κέδρος, 2006, σ. 142.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου