Το πνεύμα της Αντιγόνης
Η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, το πιο πολιτικό έργο όλων των εποχών, διαβάζεται ακόμη σήμερα συχνά, δυστυχώς, κάτω από το πρίσμα της πεπερασμένης α-πολιτικής εγελιανής οπτικής. Ας μου επιτραπεί να μεταφέρω, αντί άλλης εισαγωγής, ένα απόσπασμα του εξαιρετικού σημειώματος της Έλενας Τζελέπη στο πρόγραμμα της παράστασης, που θέτει το ζήτημα σε διαφορετική, σωστότερη βάση.
«... (Ο Έγελος) βλέπει στην 'Αντιγόνη' μια σύγκρουση ανάμεσα στο ανδρικό και το γυναικείο, τον νόμο της ατομικής συνείδησης, το φυσικό δίκαιο [σ.σ.: μια έννοια ανύπαρκτη στην αρχαιότητα] το ιδιωτικό και την συγγένεια, το ηθικό και θρησκευτικό καθήκον στους θεούς και την ηθική οφειλή στους νεκρούς συγγενείς, ακόμη εντατικότερα στον νεκρό αδελφό. Οι αιώνιοι, άγραφοι και αλάθητοι νόμοι των θεών που υπηρετεί την καλούν να τους εισακούσει απόλυτα και πιστά. Την παρακινούν σε πράξεις που θέτουν σε κίνδυνο την ίδια τη ζωή της. Οι νόμοι αυτοί περιπλέκονται με τους νόμους της αγάπης, της επιθυμίας και του πάθους. Ο Κρέων, αντίθετα, εκπροσωπεί το ανδρικό στοιχείο, τους ανθρώπινους νόμους, το θετικό δίκαιο, το κράτος δικαίου, το καθολικό και την πολιτική, τον ορθολογισμό, την εκκοσμίκευση, τον νόμο της πόλης που ανακοινώνεται ως επίσημος λόγος και απευθύνεται σε όλους τους πολίτες.
Οι νόμοι της πόλης είναι γραπτοί, προσωρινοί, φέρουν το πολιτιστικό πνεύμα των καιρών, αμφισβητούνται αλλά και προστατεύουν την πόλη από τις ταραχές και τους εχθρούς. Η εγελιανή ηθική τάξη διασπάται στους δυο νόμους, τον θεϊκό και τον ανθρώπινο. Ο Χέγκελ αντιπαραθέτει το καθολικό πνεύμα που βρίσκει την έκφρασή του στην κοινότητα και προστατεύεται από τους νόμους της πολιτείας με την ενικότητα της πράξης της Αντιγόνης που περιορίζεται στη σφαίρα του οικείου (...). Λαμβάνοντας υπόψη την εγελιανή πραγμάτευση, θα λέγαμε ότι, ακόμη κιΑΝ
η Αντιγόνη καταστρατηγεί τον νόμο της πόλης, δεν διαθέτει συνείδηση της ηθικής διάστασης της εναντίωσής της. Ωστόσο, το πώς αντιλαμβανόμαστε την έκβαση της σύγκρουσης Αντιγόνης - Κρέοντα παραμένει ένα ανοιχτό ερμηνευτικό ερώτημα. Μένουν ισοδύναμες θέσεις η συγγένεια και η πόλη, όπως διατείνεται ο Έγελος, ή η Αντιγόνη αποτελεί την «ειρωνεία» του εγελιανού συστήματος, καθώς η συγγένεια υποκύπτει τελικά στην πόλη; (...) Έστω κι αν η Αντιγόνη, με την αδιάλλακτη δέσμευσή της αρνείται το πολιτικό, καλούμαστε να κατανοήσουμε αν αντικείμενο της άρνησής της είναι το πολιτικό ως τέτοιο ή η συγκεκριμένη, τρέχουσα, διαμόρφωσή του.
η Αντιγόνη καταστρατηγεί τον νόμο της πόλης, δεν διαθέτει συνείδηση της ηθικής διάστασης της εναντίωσής της. Ωστόσο, το πώς αντιλαμβανόμαστε την έκβαση της σύγκρουσης Αντιγόνης - Κρέοντα παραμένει ένα ανοιχτό ερμηνευτικό ερώτημα. Μένουν ισοδύναμες θέσεις η συγγένεια και η πόλη, όπως διατείνεται ο Έγελος, ή η Αντιγόνη αποτελεί την «ειρωνεία» του εγελιανού συστήματος, καθώς η συγγένεια υποκύπτει τελικά στην πόλη; (...) Έστω κι αν η Αντιγόνη, με την αδιάλλακτη δέσμευσή της αρνείται το πολιτικό, καλούμαστε να κατανοήσουμε αν αντικείμενο της άρνησής της είναι το πολιτικό ως τέτοιο ή η συγκεκριμένη, τρέχουσα, διαμόρφωσή του.
Καλούμαστε να κατανοήσουμε αν η άρνησή της του πολιτικού είναι εντέλει πολιτική, αν αφορά δηλαδή τη διεκδίκηση του δικαιώματος για εξέγερση ενάντια σε ένα ορισμένο 'κλείσιμο' του πολιτικού. Με την αποκήρυξη του διατάγματος του Κρέοντα, την παθιασμένη διεκδίκηση του δικαιώματος να πενθήσει τον Πολυνείκη, η Αντιγόνη εμφανίζεται ως μορφή ή ως κριτική θέση που θέτει σε κίνηση άλλες εκδοχές του πολιτικού. Με την πράξη της ταφής του αδελφού της η Αντιγόνη δεν αρνείται μόνο να διαδραματίσει τον γυναικείο της ρόλο ως προστάτιδος της σφαίρας του οίκου, αλλά μετατοπίζει τα όρια της πόλης. Η επιθυμία της Αντιγόνης να θάψει τον νεκρό Πολυνείκη είναι συνδεδεμένη με τον κανόνα που την καθυποτάσσει (ως γυναίκα της αρμόζει να θρηνεί).
Την ίδια όμως στιγμή, η Αντιγόνη απομακρύνεται από την αναγνωρίσιμη καταλληλότητα του πένθους ως γυναικείας γλώσσας (ο δικός της είναι επικίνδυνος θρήνος). Με το άνομο αίτημά της να φροντίσει το εκτεθειμένο νεκρό σώμα του αδελφού της, έρχεται αντιμέτωπη με τους πολιτικούς αποκλεισμούς του νόμιμου πένθους. Επιστρατεύοντας το καθιερωμένο (ως γυναικείο) έργο του πένθους, αμφισβητεί τις έμφυλες επιταγές που οργανώνουν τη διαίρεση οίκου - πόλης, εξωθώντας τον Κρέοντα να τη θεωρήσει 'ανδροπρεπή'. Έτσι, εγκαλώντας την Αντιγόνη να τοποθετηθεί σε ένα σοβαρό θέμα που αφορά την πόλη, ο Κρέων της απευθύνεται σαν να είναι άντρας, και, επομένως, σαν να ανήκει στην πόλη...».
Υπάρχει, ωστόσο, και κάτι άλλο: η αφανής, αλλά καταλυτική παρουσία του θεού Διόνυσου σε αυτήν την τραγωδία των ορίων. Γι' αυτό και για την παράσταση της «5ης Εποχής» σε συνεργασία με το ΔΗΠΕΘΕ Βέροιας (σκηνοθεσία του Θέμου Μουμουλίδη) υπομονή ώς την Κυριακή.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου