Ομιλία του Παύλου Ναθαναήλ προέδρου της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών με θέμα «Ο λογοτέχνης Τέλλος Άγρας – 70 χρόνια από τον θάνατο του»

Αθήνα Τετάρτη 22 Ιανουαρίου 2014. Το έχουμε πει και άλλες φορές. Η ποίηση μας έχει δυσανάλογα πολλά αξιόλογα ονόματα να επιδείξει. Σε σύγκριση με άλλες μικρές σχετικά χώρες με τον ίδιο περίπου πληθυσμό σαφέστατα προηγούμαστε.

Αυτός είναι ο βασικός λόγος που δεν μπορεί κανείς να ασχοληθεί με τους αναγνωρισμένα μεγάλους της ποίησης μας και να μείνει με την εντύπωση ότι εξάντλησε το θέμα. Οι αξιόλογοι ποιητές μας είναι αρκετές δεκάδες και ο καθένας από όσους περιλαμβάνονται σε αυτό τον κατάλογο έχει κάτι να προσφέρει. Έτσι η μελέτη της λογοτεχνίας μας αποκτάει περισσότερο ενδιαφέρον.

Στον κατάλογο ασφαλώς περιλαμβάνεται και ο ποιητής που μας απασχολεί στην αποψινή εκδήλωση. Ο Τέλλος Άγρας (ψευδώνυμο του Ευάγγελου Ιωάννου, 1899 - 12 Νοεμβρίου 1944), ανήκει στην ομάδα των ποιητών που παρουσιάστηκαν γύρω στο 1920 και που το νήμα της ζωής τους κόπηκε σύντομα. Έτσι η δραστηριότητα τους καλύπτει μικρό χρονικό διάστημα και το έργο τους δεν θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ογκώδες.

Εκεί γύρω στο 1920, μια ομάδα νέων ποιητών της εποχής αναζητεί νέους εκφραστικούς τρόπους, τα μέλη της μένουν πιστά στην παράδοση αλλά ταυτόχρονα επιχειρούν νέες μεθόδους, πειραματίζονται συχνά με επιτυχία, και ξεφεύγουν από την κύρια πορεία της ποίησης μας. Μοιάζουν με κλαδιά ενός δέντρου που το καθένα βγάζει διαφορετικούς καρπούς.

Πως είναι δυνατό θα αναρωτηθείτε ένα κλαδί του δέντρου να βγάζει πορτοκάλια, το άλλο αχλάδια και το τρίτο κυδώνια. Και όμως στην Ποίηση όλα είναι δυνατά. Ίσως στο φανταστικό και αλλόκοτο αυτό δέντρο να συντελούνταν αμοιβαία μπολιάσματα. Που οδήγησαν και στην παραγωγή νέων φρούτων που έμοιαζαν με εκείνα από τα οποία κατάγονταν αλλά συνάμα περιείχαν και εντελώς νέα χαρακτηριστικά.

Ποιοι είναι οι ποιητές που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι ανήκουν στη συγκεκριμένη ομάδα μαζί με τον Τέλλο Άγρα. Ας αναφερθούμε ενδεικτικά και μόνο στον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, των Κώστα Καρυωτάκη, τον Μήτσο Παπανικολάου, την Μαρία Πολυδούρη. Σε όλους κυριαρχεί η απαισιοδοξία. Βασανισμένες υπάρξεις αλλά και τρυφερές. Αμφισβητούν πολλές από τις γενικά αποδεκτές αξίες της ζωής, τίποτε δεν τους ικανοποιεί, όμως δεν διαθέτουν τη δύναμη η τη διάθεση να επαναστατήσουν. Δεν κινούνται στο χώρο της ανατροπής η του γκρεμίσματος. Υποφέρουν, φθείρονται, σιγά-σιγά λιώνουν και με τον ένα η τον άλλο τρόπο η ζωή τους τερματίζεται πρόωρα.

Ο Καρυωτάκης, η ακραία περίπτωση της ομάδας αυτοκτονεί στα 32, η Μαρία Πολυδούρη σβήνει στα 25, ο Λαπαθιώτης και ο Παπανικολάου στα 43 και 49 αντίστοιχα πέφτουν θύματα της Ναζιστικής Κατοχής, ο Τέλλος Άγρας σκοτώνεται από αδέσποτη σφαίρα στα 45 του. Κανείς τους δεν χόρτασε την ζωή. Άλλωστε τα βάσανα τους δεν ήταν δυνατό να οδηγήσουν σε μια μακρόχρονη συνηθισμένη ζωή με εναλλαγή χαράς και λύπης όπως συμβαίνει με τους περισσότερους ανθρώπους.

Ένα από τα πολλά ερωτήματα που προκύπτουν είναι και το εξής: οι νέοι αυτοί ποιητές της ομάδας που μας απασχολεί ήσαν όλοι άτομα με καλλιέργεια που παρακολουθούσαν και την ξένη λογοτεχνία, κυρίως τη Γαλλική, και λιγότερο την Γερμανική, την Αγγλική και την Ρωσική.

Επηρεάστηκαν από ποιητές με συγγενική διάθεση από τις χώρες αυτές; Σε μεγάλη κλίμακα σίγουρα όχι. Ο λόγος απλός αλλά σημαντικός. Τα μέλη της ομάδας ήταν κατεξοχήν Έλληνες ποιητές. Δεν ενδιαφέρονταν να μεταφέρουν ξένα ρεύματα. Εκφράζανε πάνω από όλα τον εαυτό τους και φυσικά και τον τόπο τους.

Οι παρατηρήσεις αυτές ισχύουν φυσικά απόλυτα για τον Τέλλο Άγρα. Τα χρώματα των στίχων του είναι θαμπά, τα θέματα του σχετίζονται συχνά με το θάνατο και την φθορά. Το μουντό κυριαρχεί. Όλα αυτά βέβαια δίνονται μέσα σε μια ατμόσφαιρα υποβολής τονίζοντας τη μονοτονία της ζωής. Μια πρόχειρη σύγκριση με τον Καρυωτάκη θα μας πείσει ότι οι πηγές έμπνευσης είναι πολλές φορές κοινές με μια όμως αξιοπρόσεχτη διαφορά. Ο Καρυωτάκης έχει πάρει τις αποφάσεις του, επιδιώκει τη φυγή και το τέλος. Ο Άγρας κολυμπάει σε περίπου την ίδια ατμόσφαιρα, όμως δεν διαθέτη τη δύναμη (μερικοί θα πουν τη γενναιότητα) να προχωρήσει σε αυτοκτονία. Υποφέρει και περιμένει να δοθεί η λύση απέξω. Η αδέσποτη σφαίρα ίσως να ήταν θεόσταλτη θα πουν μερικοί!

Ήταν μες στον κόσμο, ένα παιδί

Όλο δειλία κι όλο ανορεξία

Τα παλιά τα σπίτια, τη σπουδή

Αγαπούσε και τη μοναξιά.

Δειλό και ανόρεχτο παιδί έμεινε ο Τέλλος Άγρας σε όλη του τη ζωή. Ακόμη και αν ζούσε περισσότερο θα γερνούσε αλλά θα παρέμενε ένας εύθραυστος, πονεμένος, και υπερευαίσθητος άνθρωπος που έβρισκε κάποια ανακούφιση (όχι λύτρωση) στην ποίηση. Στίχοι που κινούνται σε ατμόσφαιρα δειλινού. Η κάθε μέρα του Άγρα αποτελείται μόνο από δειλινό, αυγή δεν υπάρχει!

Η Ναζιστική Κατοχή πείραξε τον Τέλλο Άγρα περισσότερο από τον μέσο όρο του κάθε Έλληνα. Οι έντονες συνθήκες Ζωής και οι ταλαιπωρίες της εποχής εκείνης τον τσάκισαν. Όταν τον Οκτώβριο του 1944 έληξε η κατοχική περίοδος ένοιωσε όπως όλοι οι Έλληνες μιαν ανάσα αλλά δυστυχώς ακολούθησαν οι περιπέτειες του εμφυλίου σπαραγμού. Η αδέσποτη σφαίρα που του έκοψε τη ζωή συνέβη στις παραμονές των Δεκεμβριανών, δηλαδή στην αμέσως μεταπελευθερωτική περίοδο που προμηνούσε την σύρραξη που ακολούθησε και αιματοκύλισε την Αθήνα για ένα ολόκληρο μήνα.

Οι λεπτομέρειες αυτές έχουν ιδιαίτερη σημασία γιατί δείχνουν ότι στην ουσία ο ποιητής δεν πρόλαβε να συνέλθει από την τετράχρονη κατοχή και να ξαναγυρίσει σε μια πιο ομαλή φάση της ζωής του. Στην πραγματικότητα τα τέσσερα τελευταία χρόνια της ζωής του ήταν μια αδιάκοπη τραγωδία που επέτεινε την έμφυτη απαισιοδοξία του.

Θα πρέπει στο σημείο αυτό να ξεκαθαρίσουμε δυο λέξεις-κλειδιά: μελαγχολία και απαισιοδοξία. Η διαφορά στην σημασία των δυο λέξεων είναι προφανής. Η μελαγχολία αναφέρεται στη διάθεση. Μπορεί να έχει συγκεκριμένα αιτία, μπορεί όμως και να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του χαρακτήρα. Η μελαγχολία όμως δεν συνδέεσαι αυτόματα με την απαισιοδοξία γιατί η τελευταία είναι θέμα κοσμοθεωρίας και όχι διάθεσης. Ο απαισιόδοξος πιστεύει ότι τίποτε δεν πρόκειται να εξελιχθεί καλά, ότι οι αποτυχίες θα είναι συχνές και ότι τελικά είναι άτυχος.

Αν τώρα σκεφθούμε λίγο περισσότερο τις δυο αυτές έννοιες, ας επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στο εύλογο ερώτημα: ο Τέλλος Άγρας ήταν μελαγχολικός τύπος η απαισιόδοξος; Η απάντηση ξεπηδάει αυθόρμητα: Ήταν και τα δυο με αποτέλεσμα σπάνια να χαμογελάει! Το υστερόγραφο όμως στη διαπίστωση αυτή είναι ότι όλα αυτά δεν τον εμπόδιζαν να εκδηλώνει τρυφερότητα. Διέθετε δηλαδή το χαρακτήρα ενός ευαίσθητου έφηβου που δεν ενηλικιώθηκε ποτέ.

Μια λεπτομέρεια εδώ έχει ενδιαφέρον. Τον Φεβρουάριο 1943, δηλαδή ενάμιση χρόνο πριν από το θάνατο του, ο Άγρας παραβρέθηκε όπως οι περισσότεροι λογοτέχνες της εποχής, στην κηδεία του Παλαμά. Αυτόπτες μάρτυρες βεβαιώνουν ότι το κλάμα του Άγρα ήταν ιδιαίτερα γοερό. Η στάση αυτή επιβεβαιώνει νομίζω την εικόνα που έχουμε για τον ποιητή.

Ας δούμε τώρα με κάθε δυνατή συντομία την πορεία του στα Γράμματα και κυρίως τις πυκνές εμφανίσεις του σε λογοτεχνικά και άλλα έντυπα. Πολλές για παράδειγμα υπήρχαν οι συνεργασίες του στην περίφημη «Διάπλαση των Παίδων» όπου άλλωστε και πρωτοεμφανίστηκε νεότατος. Σημαντικές συνεργασίες του δημοσιευτήκαν σε πολλά άλλα περιοδικά όπως τη «Νέα Εστία» το «Πειραϊκά Γράμματα», την «Αλεξανδρινή Τέχνη» τη «Νέα Εποχή», τη «Νεοελληνική Λογοτεχνία», τα «Νεοελληνικά Γράμματα», για να αναφέρουμε μόνο τα πιο γνωστά. Ιδιαίτερα σημαντικά ήταν και τα μαθήματα του για τη Νεοελληνική και την Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία που δίδαξε στο Ελληνικό Ωδείο.

Ιδιαίτερα στα μαθήματα αυτά φαίνεται η βαθειά μελέτη παλαιότερων λογοτεχνών (Ελλήνων και Δυτικοευρωπαίων) και το κριτικό του ταλέντο που τον οδηγούσε στο να διατυπώνει ενδιαφέρουσες απόψεις για τα ρεύματα που παρατηρούνται στη λογοτεχνία και για την αξιολόγηση συναδέλφων του κυρίως νεότερων. Η αγάπη και η γενναιοδωρία του απέναντι σε νεοεμφανιζόμενους λογοτέχνες ξεχώριζε. Κανένας άλλος κριτικός μας δεν μπορεί να συγκριθεί μαζί του στον τομέα αυτό.

Είπαμε πιο πάνω ότι ποιητές, όπως ο Άγρας μελέτησαν ξένους ποιητές αλλά επηρεάστηκαν λίγο από αυτούς. Θα μπορούσε ένας προσεχτικός μελετητής να διαπιστώσει εδώ και εκεί απόηχους κυρίως Γάλλων όπως ο Μαλαρμέ και ο Λαφόργκ, όμως ο Άγρας έμενε πάντα κλεισμένος στον εαυτό του έβλεπε τον κόσμο από μακριά και μάλιστα τυλιγμένο σε ένα πέπλο ελαφριάς ομίχλης. Το βλέμμα του δεν είναι ολοκάθαρο και ο ήλιος δεν λάμπει στον κόσμο του όπως τον βλέπει. Προσπαθεί να διακρίνει τι συμβαίνει χωρίς να μετέχει. Παραμένει ευαίσθητος παρατηρητής χωρίς να παίρνει θέση. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της ποίησης του είναι η νοσταλγία. Όχι όμως νοσταλγία για κάτι συγκεκριμένο η για κάποια εποχή αλλά μια απροσδιόριστη νοσταλγία για τα πάντα!

Στη σκέψη του υπάρχει πάντα ένα δυσπερίγραπτο και ασαφές παρελθόν έτσι που να δίνει την εντύπωση ότι αγάπησε και αυτός κάποτε κάτι μπερδεμένες παρθενικές μορφές και επομένως μπορεί να οδηγηθούμε στην άποψη ότι ουσιαστικά πέρασε τη ζωή του ανέραστος. Οι παρθενικές μορφές που τον απασχολούν δεν πείθουν ότι υπήρχαν.

Η νοσταλγία λοιπόν, σαν κυρίαρχο στοιχείο της ποίησης του συνταιριαγμένη με έναν ιδιότυπο συμβολισμό τον οδηγεί σε μια εναλλαγή συναισθημάτων.

Περνάει διαδοχικά από την σφαίρα της υψηλής έμπνευσης , στα τάρταρα της ωδίνης και μερικές φορές απελπισίας.

Αυτά τα συναισθηματικά σκαμπανεβάσματα ταράζουν τον ίδιο αλλά βοηθούν την ποιότητα της ποίησης του που αποκτάει έτσι μια πρόσθετη πίκρα.

Είναι νομίζω σωστό να κάνουμε στο σημείο αυτό μια παρατήρηση που συμβάλει στην καλύτερη εκτίμηση του έργου του Τέλλου Άγρα. Στα χρόνια της δικής του προσφοράς, είχε κάνει την εμφάνιση του ο ξενόφερτος σουρεαλισμός.

Το κίνημα αυτό που ξεκίνησε από τη Δυτική Ευρώπη έφτασε με τη συνηθισμένη καθυστέρηση και στην Ελλάδα. Μερικοί εκπρόσωποι του ήταν βέβαια σημαντικοί ποιητές όπως οι Εμπειριστές, ο Εγγονόπουλος και μερικοί άλλοι. Υπήρχαν όμως και πολλοί με μέτριο ταλέντο που με το πρόσχημα ότι ο σουρεαλισμός επιτρέπει περίπου να μην τηρείς κανένα κανόνα κάλυπταν έτσι την ανικανότητα τους. Ο Άγρας στάλθηκε αντίπαλος τέτοιων υπερμοντέρνων τάσεων. Έμεινε ως το τέλος πιστός στα πλαίσια της παράδοσης με ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που πιστοποιούν ότι ο Άγρας βρίσκεται σε ένα επίπεδο πολύ ψηλότερο από το μέτριο!

Θα πρέπει να προσθέσουμε στις παρατηρήσεις που κάνουμε ως τώρα ακόμα μια. Ο Άγρας ήταν συνδεδεμένος με την εποχή του. Ένας διανοούμενος που σαν κι αυτόν μπορούσε να υπάρξει στην περίοδο του Μεσοπολέμου, στα χρόνια δηλαδή που η Ελλάδα βγαίνοντας βαθειά τραυματισμένη από την Μικρασιατική περιπέτεια πάσκιζε να ορθοποδήσει και να βρει το δρόμο της σε ένα μέλλον, όπου θα απουσίαζε η έντονη παρουσία της Μεγάλης Ιδέας. Προχωρώντας αυτή τη σκέψη λίγο πιο πέρα θα μπορούσαμε ίσως να πούμε πως αν η σφαίρα δεν τραυμάτιζε τον Άγρα το 1944 και ο ποιητής ζούσε μερικές δεκαετίες μετά τον πόλεμο ίσως να είχε την ευκαιρία να ολοκλήρωση το έργο του και να συγκαταλεγόταν σήμερα ανάμεσα στους κορυφαίους. Όμως ας εγκαταλείψουμε τις υποθέσεις και ας επανέλθουμε στα πραγματικά γεγονότα. Μια ακόμη ένδειξη ότι δεν πρέπει να ξεχνούμε τον Τέλλο Άγρα και να τον θυμόμαστε μόνο σε επετείους είναι και το γεγονός ότι πολλοί αξιόλογοι λογοτέχνες μας έχουν γράψει επαινετικές κριτικές. Περιορίζομαι να αναφέρω τον Γρηγόριο Ξενόπουλο και τον Κωστή Παλαμά. Ο Άριστος Καμπάνης είναι ένας ακόμα κριτικός που ασχολήθηκε με τον Άγρα. Χαρακτηριστικά είναι ετούτα τα λόγια του: «Λεπτός, σχολαστικός στη δομή του στίχου του, φρόντιζε πάντα να δίνει την πρέπουσα αισθητική ανάλογη στα ποιητικά του αντικείμενα, είτε εικόνες ήταν, είτε ιδέες η συναισθήματα και να συναντά την συγκίνηση εκεί που δύσκολα θα την έβλεπε ένα άλλο μάτι. Το 1940 ο ποιητής μιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης.

Ανθίστε ως τόσο, ω ελπίδες μου

Κι ω φύλλα από το χινόπωρο μου

Κι απάνω από τη στάχτη μου

Ανεβείτε κι από χάμω

Πλεχτείτε γύρω στο σταυρό μου!

Πως είναι δυνατόν ένας άνθρωπος με άριστη υγεία να μιλά για το σταυρό του;

Όμως ας δούμε το ερώτημα από μιαν άλλη πλευρά. Αν δεν μιλούσε για το σταυρό του δεν θα ήταν ο Άγρας, δεν θα ήταν μια ηπιότερη μορφή Καρυωτάκη για να θυμηθούμε άλλη μια φορά τον κατεξοχήν πεισιθάνατο της ποίησης μας.

Στα πλαίσια της προσπάθειας που καταβάλουμε για να θυμούμαστε τους παλιούς λογοτέχνες μας κυρίως για να τους γνωρίζουν οι νέοι μας, ανήκει και η αποψινή εκδήλωση. Η Εταιρία γιορτάζει εφέτος τα 80 χρόνια της. Στον τιμητικό κατάλογο όλων εκείνων που θυμάται αναμφίβολα συγκαταλέγεται και μάλιστα σε πολύ καλή σειρά και ο Τέλλος Άγρας, ο προικισμένος έφηβος που σίγουρα δεν πέρασε ευτυχισμένη ζωή.

Παύλος Ναθαναήλ, πρόεδρος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών.