Ο πολυδαίδαλος βίος του bon vivant διπλωμάτη θα αρκούσε για να τον καταξιώσει στο πάνθεον των «ενδιαφερόντων ανθρώπων». Η λογοτεχνική του παραγωγή υπήρξε ογκωδέστατη σε ποσότητα και εξαιρετικά ποικίλη σε ποιότητα. Ασκήθηκε με επιτυχία στο μυθιστόρημα, στην ποίηση, στο ταξιδιωτικό κείμενο και στο δοκίμιο. Η εστίαση του παρόντος θα γίνει στο Αλεξανδρινό κουαρτέτο, το opus magnum του Ντάρελ, και ίσως το πλέον διαβασμένο από τα έργα του.
Τα τέσσερα βιβλία που συνθέτουν το μυθιστόρημα, καθένα με τίτλο το όνομα ενός από τους βασικούς ήρωες, διαβάζονται απολαυστικά, με μικρά νοερά θαυμαστικά κάθε τόσο για τη μαεστρία του λόγου και για το καίριο και ενίοτε αιχμηρό του περιεχομένου. Ο Ντάρελ είναι εν γένει μεγάλος λογοτέχνης. Το ειδοποιό του όμως γνώρισμα είναι η σπάνια ικανότητά του αφενός να αφουγκράζεται τις λεπτές αποχρώσεις, αφετέρου να τις αποδίδει με την ακρίβεια που οφείλει να έχει το χειρουργικό νυστέρι.
Το φόντο είναι προπάντων η πόλη της Αλεξάνδρειας, πόλη έτσι κι αλλιώς μυθική από αρχαιοτάτων, αινιγματική, κοσμοπολίτικη, μυστηριώδης, ανθρώπινη και απάνθρωπη μαζί, ιδανικό υπόβαθρο για τις κατεξοχήν ελλειμματικές προσωπικότητες στις οποίες εμφυσά πνοή ο Λόρενς Ντάρελ· προσωπικότητες που πλάθει και διαπλάθει στα μέτρα της ανάγκης του να αφηγηθεί, χωρίς να τρομάξει τον αναγνώστη, αλλά θέλοντας να τον θέσει προ της δικής του ευθύνης, τα πάθη και τα λάθη των ανθρώπων που βρίσκονται πότε ηθελημένα, συχνά άθελά τους στη δίνη της Ιστορίας, καθώς ξετυλίγουν τον μίτο των δικών τους (όχι με κεφαλαίο αρχικό, αλλά όχι λιγότερο σημαντικών τελικά) ιστοριών.
Η προδοσία αποκαλύπτεται πάντοτε, ούτε νωρίς, ούτε αργά, όταν έρχεται το πλήρωμα του χρόνου, υποστηρίζει ο συγγραφέας, και πάνω σ’ αυτή την πεποίθηση στηρίζει και την εξέλιξη της περίπλοκης τωόντι μυθιστορίας του. Άλλος προδίδει για να επιβιώσει· άλλος για να νιώσει ζωντανός· άλλος για να διεκδικήσει· άλλος για να συντρίψει· άλλος για να συντριβεί σε κρεσέντα αυτοκαταστροφής που ο Ντάρελ χειρίζεται ως το μεδούλι των πραγμάτων.
Τα θέματά του αντλούνται από τον κοινό τόπο των συγγραφέων απανταχού: ο έρωτας, ο θάνατος, ο πόλεμος, η απώλεια, η συντριβή, η πτώση, η επιβίωση, ο δόλος, εν ολίγοις η ζωή ως μικρή και μέγιστη, για να παραφράσω τον άλλον ποιητή (Οδ. Ελύτης, «αυτός ο κόσμος, ο μικρός, ο μέγας»). Οι ιστορίες καθεαυτές δεν είναι πρωτότυπες: ύστερα από τόσους αιώνες γραπτού λόγου και χιλιετίες προφορικής παράδοσης, καμία ιστορία δεν είναι πρωτότυπη στα καθ' ημάς. Η προσέγγισή του είναι. Ο Ντάρελ πλησιάζει τους ήρωές του με συμπάθεια, δεν συμπάσχει, αλλά κατανοεί. Πλάθει χαρακτήρες που θα μπορούσαν να έχουν υπάρξει υπό τις κατάλληλες συνθήκες. Αντλεί από τις πολλές μετακινήσεις του βίου του και την πληθώρα συναναστροφών και καταστάσεων με αλλότριους πολιτισμούς και σε εξωτικούς τόπους, και συνθέτει κάδρα ζωντανά, κάποτε ακραία, αλλά ποτέ εξωπραγματικά.
Οι ήρωες του Ντάρελ, όσοι επιζούν εντέλει, έχοντας υποστεί ακρωτηριασμούς ψυχικούς και σωματικούς, αναδεικνύονται πυρήνες ζωής, όταν όλα έχουν λάβει τη θέση που τους αναλογεί στην ιστορία των ανθρώπων και την Ιστορία της μακράς διάρκειας. Έχουν γίνει σοφότεροι σε μία ιλιγγιώδη διαδρομή που τους φέρνει ένα μόλις βήμα πιο κοντά στην καλοσύνη, αφού όμως έχουν περάσει χιλιόμετρα ολόκληρα προδοσίας. Η προδοσία συνιστά κεντρικό θέμα και άξονα της αφήγησης του Ντάρελ· τόσο η μεγάλη προδοσία, όσο και οι μικρές αδιόρατες κάποτε καθημερινές προδοσίες, υποκύπτοντας οι άνθρωποι στις άθλιες πλευρές της φύσης τους που εμφανίζονται λίγο πιο εύκολες, κάπως πιο θελκτικές από τις ευγενείς. Η προδοσία αποκαλύπτεται πάντοτε, ούτε νωρίς, ούτε αργά, όταν έρχεται το πλήρωμα του χρόνου, υποστηρίζει ο συγγραφέας, και πάνω σ' αυτή την πεποίθηση στηρίζει και την εξέλιξη της περίπλοκης τωόντι μυθιστορίας του. Άλλος προδίδει για να επιβιώσει· άλλος για να νιώσει ζωντανός· άλλος για να διεκδικήσει· άλλος για να συντρίψει· άλλος για να συντριβεί σε κρεσέντα αυτοκαταστροφής που ο Ντάρελ χειρίζεται ως το μεδούλι των πραγμάτων.
Η ήττα, ενίοτε επακόλουθο προδοσίας, επίσης στέφεται πρωταγωνιστής του Αλεξανδρινού κουαρτέτου. Η ήττα ξεδιπλώνεται όχι επιδερμικά, όχι επεισοδιακά, αλλά βασανιστικά αργά και σε βάθος, με γνώμονα το αξίωμα του τάλανος του 20ού αιώνα Ζαν Ζενέ «να ξέρεις πάντα ποιον κατατροπώνεις» (Ο Σχοινοβάτης). Το μέγεθος της ήττας ανάλογα με το ποιος κατατρόπωσε τον εκάστοτε ήρωα του Ντάρελ φανερώνει το μέγεθος του μεγαλείου του ηττηθέντος. Ποτέ δεν συντρίβει ολοκληρωτικά η ήττα, η προδοσία, η απώλεια τους πρωταγωνιστές του μέγιστου σκηνοθέτη Ντάρελ: τους τσαλακώνει, τους αποκαρδιώνει, τους αποκαθηλώνει σε διαστάσεις ανθρώπινες ελάχιστες, τους απογυμνώνει από τη χρυσόσκονη που τους περιέβαλλε στο πρώτο μέρος της τετραλογίας και την επίφαση του dolce far niente, αλλά ταυτόχρονα τους καταξιώνει στο πάνθεον των επιζησάντων, των αναδειχθέντων και αποδειχθέντων ηρώων του καθημερινού.
Η πορεία των ηρώων είναι κατιούσα ως προς τις εξωτερικές συνθήκες τους, απολύτως ανιούσα ως προς την πορεία τους προς την αυτοπραγμάτωση. Εξανθρωπίζονται, καθώς εξαθλιώνονται συναισθηματικά και υλικά. Ο εξωτερικός πόλεμος τους επηρεάζει, η εσωτερική πάλη τους εξουθενώνει, όμως αντέχουν. Αυτό ίσως είναι το μέγιστο δίδαγμα του Ντάρελ: ο άνθρωπος είναι καμωμένος να αντέχει και στο τέλος μπορεί να μείνει λειψός, αλλά θα παραμείνει, αρκεί να είναι πιστός στην ουσία του εαυτού και του κόσμου, ακόμη κι όταν ο κόσμος δεν συμμορφώνεται προς την επιθυμία και τον κόπο του ανθρώπου.
Τέλος, οι άνθρωποι στο σύμπαν του Λόρενς Ντάρελ δεν καθηλώνονται, είναι πτηνά αποδημητικά, είναι ουσίες φευγαλέες, είναι παρουσίες διάττουσες, είναι αύρες που αφορούν ακροθιγώς και εξαχνώνονται στο βάθος του ορίζοντα των σχέσεών τους. Οι ήρωες πηγαινοέρχονται, κυριολεκτικά από τόπο σε τόπο, και μεταφορικά από απόφαση σε απόφαση, από σχέση σε σχέση, από συναίσθημα σε συναίσθημα. Ταλαντεύονται και ταλαντώνονται κάποτε με τρόπο που δημιουργεί συντονισμούς, κατά τη φυσική έννοια, και τότε ανατρέπονται δεσμοί και γέφυρες που δομήθηκαν με κόπο και ίσως λίγο δόλο – ο Ντάρελ είναι μέγας ρομαντικός, αλλά δεν έχει αυταπάτες για τη φαυλότητα του ανθρώπου. Κι εκεί που οι άνθρωποι πηγαινοέρχονται κι οι διαδρομές τους κάποτε συγκλίνουν, δίνουν υποσχέσεις που δεν έχει σημασία αν θα τηρηθούν: υποσχέσεις επιστροφής και ανταμώματος. Το κατευόδιο των ηρώων του Ντάρελ δεν είναι ποτέ αντίο, είναι πάντοτε εις το επανιδείν. Το επανιδείν τοποθετείται κάπου στο ακαθόριστο μέλλον, στο μυαλό και στη διάθεσή τους κοντινό. Ο χρόνος και η πικρή επίγνωσή του τους δίδαξε πια στην Κλέα, το τέταρτο και τελευταίο μέρος της τετραλογίας, ότι δεν εξαρτάται από τη δική τους βούληση το αν και το πότε. Η αντοχή τους όμως τους έμαθε ότι, στον βαθμό που είναι στο χέρι τους, οι ζωές τους θα διασταυρώνονται πάντα σ' ένα ωραίο γαϊτανάκι από αναμνήσεις παλιές και μελλοντικές ιστορίες που περιμένουν υπομονετικά να συμβούν και να γίνουν με τη σειρά τους ανάμνηση:
'We'll be meeting again quite soon', he said quietly. 'You can't shake me off. The Wandering Jew, you know. But I'll keep you posted about Clea. I'd say something like "Come back to us soon", if I didn't have the feeling that you weren't going to. I'm damned if I know why. But that we'll meet again I'm sure.' (Lawrence Durrell, The Alexandria Quartet: Clea)http://diastixo.gr/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου