Ανθούλα Δανιήλ
Όταν ο Sigmund Freud έγραφε το βιβλίο του Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας, επεσήμαινε την έμφυτη επιθετικότητα και κυριαρχικότητα του ανθρώπου, την οποία απέδωσε με μια φράση σημαδιακή, Homo hominis Lupus. Ο άνθρωπος είναι λύκος για τους άλλους ανθρώπους. Η καθημερινή πράξη και η ιστορία απέδειξε την αλήθεια αυτής της φράσης, τις βαθιές ρίζες της και την εξέλιξή της.
Η διάσημη ψυχαναλύτρια Jessica Benjamin με το τέταρτο βιβλίο της, Τα δεσμά του έρωτα (The Bonds of Love: Psychoanalysis, Feminism and the Problem of Domination),που πρωτοεκδόθηκε το 1988 και κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 2023 (μτφρ. Λία Ζωγράφου, επιμ. Γρηγόρης Λαυρεντιάδης, University Studio Press), ανέλαβε να αναθεωρήσει τις θέσεις του Φρόιντ όσον αφορά τη σεξουαλικότητα, μέσω της οποίας ασκείται εξουσία του ενός φύλου πάνω στο άλλο. Οι σχέσεις κυριαρχίας, γνωστές και κατακυρωμένες αιώνες τώρα, χρησιμοποιούν τη γυναίκα ως κατώτερο είδος και κατά συνέπειαν ως κυριαρχούμενο. O Thomas Hobbes, από την πλευρά της εξουσίας, αναλύοντας τα ανθρώπινα πάθη θεώρησε την κυριαρχικότητα ως ψυχολογικό πρόβλημα, του οποίου ο Φρόιντ εντόπισε την πηγή στις λυκοειδείς τάσεις του ανθρώπου. Η εξουσία είναι κυριαρχική και διαιωνίζεται.
Αυτή την εξουσία σε όλες τις μορφές της θα μελετήσει η Benjamin στα έξι κεφάλαια του βιβλίου: «Ο πρωταρχικός δεσμός», «Αφέντης και δούλος», «Η επιθυμία της γυναίκας», «Ο οιδιπόδειος γρίφος», «Φύλο και κυριαρχικότητα», «Συμπεράσματα». Το βιβλίο έχει κατατοπιστική Εισαγωγή και ολοκληρώνεται με πλούσια Βιβλιογραφία και πλουσιότατες Σημειώσεις.
Η ψυχανάλυση έχει από την εποχή του Φρόιντ μετακινηθεί σε προγενέστερες εξελικτικές φάσεις της βρεφικής ηλικίας, από το οιδιπόδειο στο προοιδιπόδειο στάδιο, που άλλαξε όλη την ψυχαναλυτική σκέψη. Υπάρχει η υπόθεση πως η ερωτική σχέση αρχίζει από τη βρεφική ηλικία.
Η ισορροπία μέσα στον εαυτό εξαρτάται από την αμοιβαία αναγνώριση ανάμεσα στον εαυτό και στον άλλο. Υπάρχω για τον εαυτό μου σημαίνει πως υπάρχω και για τον άλλο.
Ανέλαβε να αναθεωρήσει τις θέσεις του Φρόιντ όσον αφορά τη σεξουαλικότητα, μέσω της οποίας ασκείται εξουσία του ενός φύλου πάνω στο άλλο.
Η ερωτική φαντασίωση, η πιο συνηθισμένη μορφή κυριαρχίας, παραπέμπει σε σχέσεις αφέντη και δούλου. Το πρόχειρο παράδειγμα είναι το βιβλίο της Pauline Réage Ιστορία της Ο, όπου η ηρωίδα έχοντας πάθει πλύση εγκεφάλου είναι η ίδια θύμα αδύνατο να αντισταθεί. Πράγμα που ενδέχεται να πηγάζει από βαθύτερες επιθυμίες της και όχι μόνο από φόβο. Σύμφωνα με τον Hegel, αυτοί που δεν μπορούν να κρατήσουν την υποκειμενικότητά τους μετατρέπονται από αφέντες σε δούλους. Η εκτενής μελέτη της Ιστορίας της Ο θα καλύψει όλες τις παράπλευρες υποθέσεις που γεννά το θέμα και η αντρική δραστηριότητα στο έργο, πράγμα που δικαιολογεί γιατί είχε απαγορευτεί, όταν πρωτοδημοσιεύτηκε το 1954. Συμπέρασμα: Η υποταγή γεννιέται από τον φόβο του αποχωρισμού και της εγκατάλειψης, ο μαζοχισμός αντανακλά την ανικανότητα για προσωπική έκφραση.
Τι συμβαίνει με τη γυναίκα; Η γυναίκα πάσχει από μια τάση αποκαλούμενη «ιδεατή αγάπη», η γυναίκα υποτάσσεται στον άλλο γιατί ο άλλος έχει εκείνο που δεν έχει εκείνη· δεν έχει φαλλό, ο οποίος συμβολίζει εξουσία, διαφορετικότητα και επιθυμία. Η συγγραφέας θα αναλύσει τι συμβαίνει με το κορίτσι και όλα όσα συνοδεύουν το νέο παιδί, «αγόρι», «κορίτσι», τον πουριτανισμό μέσα στον φεμινισμό και την καταπιεσμένη επιθυμία μέσα στη φροντίδα. Ακόμα μας λέει πως το μικρό κορίτσι επειδή δεν έχει πέος στρέφεται προς τον πατέρα του που έχει, διότι ο πατέρας αντιπροσωπεύει τη σεξουαλική ισχύ λόγω του φαλλού. Παραδειγματικό κείμενο το βιβλίο της Βιρτζίνια Γουλφ Στο φάρο. Ο φαλλός αποκτά ισχύ σαν αμυντική αντίδραση στη μητρική εξουσία. Οι μύθοι –Οιδιπόδειο, Νάρκισσος– υπεραπλουστεύουν το πολύ σύνθετο θέμα της ψυχικής και πολιτισμικής αλλαγής.
Εν πάση περιπτώσει, με το Οιδιπόδειο ο γιος συνδέεται με τη μητέρα θέλοντας να «δολοφονήσει» τον πατέρα και να τον αντικαταστήσει. Σιγά σιγά η καλή μητέρα, «η Εδέμ, η αθωότητα, η ικανοποίηση, ο πλουσιοπάροχος μαστός – πρέπει να επανακτηθεί μέσα από αγάπη στον εξωτερικό κόσμο».
«Η οιδιπόδεια πόλωση των φύλων […] βρίσκει την ανάλογη έκφρασή της σε άλλους μακροχρόνιους δυϊσμούς του δυτικού πολιτισμού: ορθολογισμό και παραλογισμό, υποκείμενο και αντικείμενο, αυτονομία και εξάρτηση». Οι θεωρητικοί της Σχολής της Φρανκφούρτης Weber και Marx θεωρούν ότι η κυριαρχικότητα είναι θέμα ανταλλαγής προϊόντων. Ένας εργάτης παράγει εργασία μεγαλύτερης αξίας από τον μισθό του. Η υπεραξία αυτή συνιστά εξουσία. Στον δυτικό κόσμο η δομή της κυριαρχίας του φύλου υποτάσσει τη γυναίκα στον άνδρα. Αν ο κόσμος είναι ανδρικός, δεν είναι οικουμενικός. «Η μόνη διέξοδος στο αδιέξοδο του ορθολογικού νου […] ήταν ο διαρκής στοχασμός πάνω στην τάση του για κυριαρχία».
Στο πολύπλοκο θέμα του βιβλίου εμπλέκονται δεκάδες στοχαστών, όπου ο ένας αμφισβητεί το μοντέλο του άλλου, συμπληρώνει ή πάει παρακάτω. Τα θέματα είναι ακόμα πολλά, οι γυναίκες που διακόπτουν τη δουλειά για να φροντίσουν τα παιδιά, η οικονομική εξάρτηση από τον σύζυγο ακόμα και μετά το διαζύγιο και άλλα.
Το συμπέρασμα της Jessica Benjamin είναι πως: Η κυριαρχικότητα αποτελεί στρέβλωση των δεσμών κυριαρχίας. Οι γυναίκες πρέπει να διεκδικήσουν την υποκειμενικότητά τους. Υπάρχει στενή συγγένεια μεταξύ σαγήνης και ελευθερίας, έχουν κοινές ρίζες. Όμως και η ίδια τελικά καταλήγει σε συμπέρασμα «ουτοπικό». Ο αγώνας για κοινωνική και προσωπική αλλαγή πρέπει να είναι συνεχής.
Απομένει στον αναγνώστη να μελετήσει διεξοδικά το ειδικό και πολύ ενδιαφέρον αυτό πόνημα, να συνεκτιμήσει τις απόψεις των ψυχολόγων, φιλοσόφων και στοχαστών, και να συναγάγει τα δικά του συμπεράσματα.
Τα δεσμά του έρωτα
Ψυχανάλυση, φεμινισμός και το πρόβλημα της κυριαρχικότητας
Jessica Benjamin
μετάφραση: Λία Ζωγράφου
επιμέλεια: Γρηγόρης Λαυρεντιάδης
University Studio Press
σ. 352
ISBN: 978-960-12-2604-0
Τιμή: 22,00€
Η Ανθούλα Δανιήλ, δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας, μέλος της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών και μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/20911-ta-desma-tou-erota
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου