- Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού
Η πρόσφατη φιλολογική-μεταφραστική εργασία της προικισμένης φιλολόγου, συγγραφέως και κριτικού λογοτεχνίας Ευσταθίας Δήμου πάνω σε ένα σπάνιας αξίας και επικαιρότητας έργο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, εγκυρώνει την ουσιαστική σχέση της τόσο με τη λογοτεχνική παραγωγή της αρχαιότητας, όσο και με τη νεοελληνική λογοτεχνία και τη λογοτεχνική κριτική. Η επιλογή του έργου τού –αινιγματικού– Λογγίνου, Περί ύψους, το οποίο η Ευσταθία Δήμου μας επανασυστήνει με την παρούσα φροντισμένη έκδοση (Κουκκίδα, 2024) –την εμπεριστατωμένη εισαγωγή και τη μετάφραση του πρωτότυπου κειμένου, το οποίο και παρατίθεται–, αναμφισβήτητα είναι στοιχείο που τεκμηριώνει το εύρος των φιλολογικών ενδιαφερόντων της καθώς και την ανήσυχη, ερευνητική της φύση: που εκφράζεται πολλαπλώς, αφενός στην πρωτογενή λογοτεχνική δημιουργία (ποίηση, πεζογραφία, δοκίμιο), αφετέρου στην παραγωγή σημαντικού φιλολογικού και κριτικού λόγου. Απελευθερώνεται ωστόσο και ως διδακτική-παιδαγωγική πράξη, ένα ακόμα προνομιακό πεδίο, όπου επενδύεται εξίσου δημιουργικά η χαρισματική της αφοσίωση στην ολοένα ανανεούμενη, συνδυαστική της γνώση (προηγούμενες μεταφραστικές επιλογές αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, αναστροφή με τη νεοελληνική λογοτεχνία και κριτική).
Τα παραπάνω ενδυναμώνει τεκμηριωτικά η οξυδερκής επιλογή της να φέρει στην επικαιρότητα ξανά ένα δύσκολο αλλά γοητευτικό θεωρητικό έργο, μέσ’ από τα σπλάχνα της ελληνικής αρχαιότητας αντλημένο, πάνω στην εμπειρία του υψηλού, στην παραδειγματική ανάλυση του στιλ, της υφολογίας, της ποιητικής των διαφόρων μορφών λόγου. Πρόκειται για του έργο του Διονυσίου Λογγίνου (Ψευδο-Λογγίνου) Περί ύψους, γραμμένο ίσως κατά το πρώτο μισό του 1ου μ.Χ. αιώνα, από τον φερόμενο ως Λογγίνο, του οποίου το όνομα δεν έχει ταυτοποιηθεί ούτε με τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα (ιστορικό και ρητοροδιδάσκαλο του 1ου π.Χ. αιώνα), ούτε με τον Κάσσιο Λογγίνο (φιλόσοφο του 3ου μ.Χ. αιώνα).
Το Περί ύψους συνιστά ένα βαθυστόχαστο κείμενο λογοτεχνικής κριτικής και θεωρίας της λογοτεχνίας που, έχοντας διασχίσει τους αιώνες, φθάνει με αμείωτο ενδιαφέρον στην εποχή μας, περνώντας από τον θεωρητικά ανήσυχο 20ό αιώνα, για να εμπλακεί και να συνομιλήσει διαλεκτικά με τη λογοτεχνική κριτική, την υπολογιστική και γνωστική γλωσσολογία, τη φιλοσοφία της γλώσσας, τις σπουδές ρητορικής και γραφής.
Αν σε όλη τη διάρκεια της ζωής του σκέφτεται και πράττει κανείς με μικροψυχία και δουλοπρέπεια, δεν είναι δυνατό να δημιουργήσει κάτι θαυμαστό κι ανθεκτικό στον χρόνο.
Η θεωρία «Περί ύψους» θα γνωρίσει την πρώτη δυναμική αποδοχή και αναζωογόνησή της κατά τον 17ο ευρωπαϊκό αιώνα του Διαφωτισμού, παρεμβαίνοντας στον φιλολογικό, αλλά και ευρύτερο φιλοσοφικό και αισθητικό προβληματισμό για τη λογοτεχνία και τον καλλιτεχνικό χώρο γενικότερα. Τότε έρχεται ξανά στο φως το Περί Ύψους του Λογγίνου, με τη μετάφραση του πρωτότυπου έργου στη γαλλική γλώσσα, το 1674, από τον Nicolas Boileau (1636-1711). Και θα συνεχίζει στο εξής το ταξίδι του με τα μεγάλα αναστήματα των Burke, Kant, Schiller, Hegel, Schopenhauer, Nietzsche, των εκπροσώπων της μεταστρουκτουραλιστικής εποχής J.-F. Lyotard και Paul de Man (1919-1983), αλλά και των αναλυτών της πολιτισμικής λογικής του ύστερου καπιταλισμού, όπως του μαρξιστή κριτικού λογοτεχνίας και καθηγητή Συγκριτικής Λογοτεχνίας Fredric Jameson (1934-2024) και άλλων.
Τι είναι ωστόσο το συγκεκριμένο έργο, πώς δομείται και ποιες έννοιες επεξεργάζεται; Μετά την Ποιητική και τη Ρητορική του Αριστοτέλη, έχουμε στα χέρια μας ένα μοναδικό φιλολογικό-φιλοσοφικό έργο που καλύπτει τον χώρο της αισθητικής και θέτει σε εποικοδομητικό διάλογο, πάνω στη βάση της στημονικής ιδέας του υψηλού, τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του μεγάλου κλασικού έργου σε σχέση με το ασήμαντο, χαμηλής έμπνευσης έργο. Γραμμένο με τη μορφή υπομνήματος-επιστολής, απευθύνεται στον Ποστούμιο Τερεντιανό, Ρωμαίο ευγενή, ενδεχομένως φίλο και μαθητή του Λογγίνου, με αφόρμηση την κριτική που οι δύο φίλοι είχαν ασκήσει σε προηγηθείσα περί ύψους μελέτη του ρητοροδιδάσκαλου Καικίλιου(1ος αι. π.Χ. – 1ος αι. μ.Χ.). Επανερχόμενοι στο ζήτημα θα αναδιατυπώσουν τα ερωτήματα και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να επιτευχθεί το υψηλό στη λογοτεχνία: «Γράφοντας λοιπόν για χάρη σου, φίλε μου, που είσαι βαθιά καλλιεργημένος», θα πει ο συγγραφέας στον φίλο του, Ποστούμιο Τερεντιανό, «δεν χρειάζομαι πολλά λόγια για να σου πω ότι το υψηλό είναι χαρακτηριστικό του ξεχωριστού και τέλειου λόγου και ότι οι μεγαλύτεροι ποιητές και πεζογράφοι οφείλουν σε αυτό και μόνο την πρωτιά και τη φήμη τους μες στους αιώνες» (σ. 33).
Ο προβληματισμός του συγγραφέα ξεκινά από τη διερώτηση αν υπάρχει «ύψους τις ή βάθους τέχνη». Για να σχολιάσει και να αναπτύξει στη συνέχεια τη δική του συλλογιστική πάνω στην εκπεφρασμένη άποψη ότι οι μεγαλοφυΐες γεννιούνται, δεν γίνονται. «Εγώ πάλι πιστεύω», θα πει, «ότι κάτι άλλο συμβαίνει. Γιατί η φύση, παρόλο που συχνά είναι αδέσμευτη στην έκφραση του πάθους, δεν στερείται ποτέ κάποιας μεθόδου. Αυτή είναι το αρχέτυπο για όλα τα στοιχεία. Τα σχετικά με την ποσότητα όμως, και με την κατάλληλη στιγμή να ειπωθεί κάτι και με τη σωστή άσκηση και εφαρμογή, τα εξασφαλίζει η μέθοδος. Γιατί είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο για τους μεγάλους λογοτέχνες αν αφεθούν μόνοι τους, χωρίς τη στήριξη που προσφέρει η βαθιά γνώση, αβοήθητοι και ακαθοδήγητοι, στηριγμένοι μόνο στην ορμή και την τόλμη που γεννά η αμάθεια. Αυτοί χρειάζονται και το κέντρισμα και το χαλινάρι» (σ. 35). Οπωσδήποτε η ιδιοφυΐα του συγγραφέα, σε συνάφεια με τις παραπάνω αισθητικές κατευθύνσεις, παράγουν το μεγάλης πνοής έργο, που προώρισται να καταστεί κλασικό και να συναρπάζει τους αναγνώστες κάθε εποχής αδιατάρακτα διεισδύοντας στο μέλλον (σ. 57).
Ο συγγραφέας αποφεύγει έναν ορισμό του ύψους. Θα επισημάνει ωστόσο και διεξοδικά θα αναλύσει τις πέντε πηγές του. Οι δύο βασικότερες –το μεγαλείο της σκέψης και η ζωντανή απεικόνιση των παθών– εκπορεύονται από την ιδιοφυΐα του δημιουργού. Οι άλλες τρεις συνιστούν κατά το μάλλον ρητορικές δεξιότητές του: κατάλληλη χρήση μορφών λόγου, εναρμονισμένο αισθητικά λεξιλόγιο και μεταφορικός λόγος, η μεγαλειώδης σύνθεση και δομή του λόγου). Ό,τι περισσότερο υπογραμμίζει και στηλιτεύει ως πραγματικά «ανομήματα» της γραφής, για τα οποία οι σύγχρονοί του «μάλιστα κορυβαντιώσιν» είναι «το περί τας νοήσεις καινόσπουδον», η επιδίωξη δηλαδή του καινούριου, της καινοτομίας στις ιδέες και στη μορφή. Αλλά πότε η επιδίωξη του «καινόσπουδου» καθίσταται αρνητικό στοιχείο της γραφής; Όταν υπαγορεύεται και υλοποιείται ως αυτοσκοπός στη συνείδηση του δημιουργού και δεν είναι προϊόν φυσικής, αργής ωρίμανσης και εμπειρίας, που αυθόρμητα προσοικειώνεται το υψηλό και το μεγαλειώδες στη γραφή.
Με παραδείγματα από τον Όμηρο, τους τραγικούς, τους λυρικούς ποιητές κ.ά. –πάνω από 50 συνολικά συγγραφείς και έργα–, ο Λογγίνος ανιχνεύει το υψηλό ως τη δημιουργική εκπνοή του μεγαλείου της ψυχής του αληθινού συγγραφέα (την ιδέα επεκτείνει αιώνες αργότερα ο Καντ), το υψιπετές ταξίδι –η high flight– του ελεύθερου φρονήματός του. «Γιατί», επεξηγεί στη συνέχεια, «αν σε όλη τη διάρκεια της ζωής του σκέφτεται και πράττει κανείς με μικροψυχία και δουλοπρέπεια, δεν είναι δυνατό να δημιουργήσει κάτι θαυμαστό κι ανθεκτικό στον χρόνο. Σπουδαία είναι τα έργα αυτών που, όπως είναι φυσικό, επεξεργάζονται έννοιες που διαθέτουν βάθος (εμβριθείς)» (σ. 63). Και δημιουργούν ψυχικό και συναισθηματικό κραδασμό στην ψυχή του αναγνώστη και μια αίσθηση μεταρσίωσης σε ανώτερη πνευματική σφαίρα, ενώ παράλληλα αναστατώνουν τη νόησή του, τη διαποτίζουν με σκέψεις και προβληματισμούς διάρκειας, ανανεούμενους σε κάθε καινούρια «ανάγνωση».
Το μεταφραστικό κατόρθωμα
Η εργώδης προσπάθεια της Ευσταθίας Δήμου πάνω στο σώμα και το πνεύμα ενός δυσχερούς στην προσέγγιση και την κατανόησή του θεωρητικού έργου, ακουμπά από τη μια στη φιλολογία, από την άλλη στη μετάφραση. Η φιλολογική της αξιοσύνη εδράζεται στην πολύπλευρη γνώση των σχετικών αντικειμένων και εννοιών, αλλά και σε μια ευέλικτη μεταγνωστική ικανότητα – να σκέφτεται πάνω στη σκέψη. Η Εισαγωγή της εργασίας της είναι μελέτη αξιώσεων, με γοητευτικό τρόπο δοσμένη, ώστε να κατανοήσει ο αναγνώστης, ακόμα και ο αμύητος, τη σημασία και την προβληματική του έργου, τη φύση της δημιουργίας και την υψηλή ηθική λειτουργία που επιτελεί ο δημιουργός, τους κανόνες, την ελευθερία και τους περιορισμούς προκειμένου για τη σύνθεση του μεγάλου έργου, τον ρόλο της ανθρώπινης ιδιοφυΐας στον χώρο της λογοτεχνίας και την αναγκαία συνομιλία του συγγραφέα με την εναρμόνιση ελευθερίας της έμπνευσης και κανόνων. Επιπλέον, η πεπαιδευμένη φιλόλογος Ευσταθία Δήμου, έχοντας εντρυφήσει σε μια κλασική αλλά και σύγχρονη ελληνική και κυρίως ξενόγλωσση βιβλιογραφία, μετακινεί το έργο από την εποχή του και το συναρτά με τις θεωρήσεις του Υψηλού στη σύγχρονη λογοτεχνική θεωρία.
Λειτουργεί, εκτός των άλλων, ως ένα κάτοπτρο αυτοκριτικής και αυτογνωσίας για κάθε συγγραφική φιλοδοξία.
Σε τι συνίσταται η αξία της μεταφραστικής εργασίας της Ευσταθίας Δήμου; Η ίδια, με ευκρίνεια θαυμαστή, αποκαλύπτει τον σκοπό, τη μέθοδο, τους επιμέρους στόχους των μεταφραστικών της επιλογών. Έχοντας μελετήσει τις προγενέστερες μεταφραστικές εργασίες (των Λεκατσά, Κοπιδάκη, Χωρεάνθη και της φιλολογικής ομάδας των Εκδόσεων Κάκτος – 1992) έρχεται, 32 χρόνια μετά την τελευταία απόδοση του έργου, να προσφέρει με τη δική της μεταφραστική στρατηγική ένα διαμεσολαβημένο επίτευγμα ενταγμένο στο επικοινωνιακό πλαίσιο που έχει η ίδια προκαθορίσει: Προσαρμογή στα νέα γλωσσικά και εκφραστικά δεδομένα της νεοελληνικής γλώσσας. Ικανοποίηση της ανάγκης επαναπροσδιορισμού σημείων αναφοράς για τη λογοτεχνική κίνηση και ζωή. Οριοθέτηση ενός πεδίου αρχών και κατευθυντήριων γραμμών για την ερμηνεία, αξιολόγηση και μεθόδευση της σύγχρονης συγγραφικής παραγωγής (σ. 7). Και πάνω από όλα, εμπρόθετα απευθύνεται –πέρα από τον φιλολογικό κόσμο (λογοτέχνες, ποιητές, κριτικούς, εκπαιδευτικούς)– και σε όλους εκείνους που διδάσκονται τη λογοτεχνία σε οποιαδήποτε βαθμίδα εκπαίδευσης, αλλά και στους πολλούς σήμερα ερασιτέχνες της γραφής των σεμιναρίων δημιουργικής γραφής ή τους αυτοδίδακτους που για όποιο λόγο ασχολούνται και δοκιμάζονται στη γοητευτική βάσανο της γραφής.
Από την άποψη της πρόσληψης, υπογραμμίζουμε την αβίαστη ροή του μεταφραστικού λόγου, τον υψηλό βαθμό γνωστικής ενάργειας, την απουσία οποιασδήποτε γλωσσικής ή άλλης επιτήδευσης, την επιτυχή υπέρβαση δυσχερειών στην κατανόηση εννοιών και νοημάτων, τη «λείανση» προβληματικών εκφράσεων, ώστε να παραδίδεται στον σύγχρονο αναγνώστη ένα κείμενο γλωσσικής φυσικότητας και «υπεύθυνης τόλμης». Ακόμα και στα πιο αφηρημένα και δυσπρόσιτα σημεία του κειμένου, η μεταφράστρια πετυχαίνει την οικειοποίηση (domestication) – τη μετακίνηση δηλαδή του κειμένου στις πολιτισμικές αξίες της συγχρονίας, απαλείφοντας έτσι την πολιτισμική απόσταση ανάμεσα στη γλώσσα-πηγή και τη γλώσσα-στόχο.
Επιπλέον, στο πλαίσιο αναφορών της μεταφραστικής διαδικασίας, εξισορροπεί τους κειμενικούς και εξωκειμενικούς παράγοντες του πρωτοτύπου, ώστε να αποδίδει και να δικαιολογεί το «προφίλ» –την ιδιαίτερη φυσιογνωμία– του μεταφρασμένου κειμένου: το οποίο προσπορίζει στη διαμεσολαβητική της γραφή τη φρεσκάδα, την άνεση, τη θεωρητική εμβάθυνση, τη δημιουργικότητα και λογοτεχνικότητα ενός «σύγχρονου» κειμένου λογοτεχνικής κριτικής.
Συνοψίζοντας
Η πραγματεία Περί ύψους του Λογγίνου εξακολουθεί αδιατάρακτα το δυναμικό ταξίδι της ανά τον κόσμο. Συνδιαλέγεται με τους αιώνες φιλολόγων, συγγραφέων, ποιητών, λογίων, κριτικών, ανθολόγων, θεωρητικών της γραφής, μεταφραστών αλλά και καλλιτεχνών. Και φιλοσόφων, κοινωνιολόγων, αισθητικών της τέχνης, ψυχολόγων.
Καθώς μια συγγραφική πλημμυρίδα εισβάλλει σήμερα, όχι σπάνια, επιπόλαια και επιδερμικά να εκτεθεί και να «εκθέσει» –δημιουργούς και δημιουργήματα–, χωρίς συνείδηση της αναγκαίας αισθητικής και του ήθους που ο έντεχνος λόγος διεκδικεί και θα διεκδικεί εσαεί: αυτή η εκσυγχρονισμένη μεταφραστικά και άρτια σχολιασμένη εκδοχή του Περί ύψους θα λειτουργεί, εκτός των άλλων, ως ένα κάτοπτρο αυτοκριτικής και αυτογνωσίας για κάθε συγγραφική φιλοδοξία· και, ταυτόχρονα, ως εγχειρίδιο σπουδής στη μετά γνώσεως άσκηση κριτικής για τον κάθε στοχαστικό αναγνώστη.
Περί ύψους
Λογγίνος
Εισαγωγή – Μετάφραση: Ευσταθία Δήμου
Εκδόσεις Κουκκίδα
234 σελ.
ISBN 978-618-208-132-7
Τιμή 15,00€
Παρασκευή (Βιβή) Κοψιδά-Βρεττού διδάκτωρ Φιλολογίας, συγγραφέας και ποιήτρια
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/24555-logginos-peri-upsous
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου