Ο Συμεών Σταμπουλού ανατρέχει σε δύο επιστολές του Χαίλντερλιν· στην πρώτη, ο Γερμανός ποιητής εξηγεί στον φίλο του Καζιμίρ Ούλριχ Μπέλεντορφφ, στις 4 Δεκεμβρίου 1801, ποιος είναι ο λόγος που θέλει να μεταφράσει τις τραγωδίες του Σοφοκλή και στη δεύτερη, την οποία απευθύνει προς τον εκδότη του, Φρήντριχ Βίλμανς, εξηγεί το ενδιαφέρον του για το ανατολικό στοιχείο της ελληνικής τέχνης, που η ίδια φαίνεται να το έχει αρνηθεί και θέλει να το διορθώσει. Στην ουσία, σχολιάζει ο Σταμπουλού: «Ο Χαίλντερλιν αντιδικεί με τον ιδεαλισμό του Βίνκελμαν σε μια εποχή, όπου κορυφώνεται η σύγκρουση ανάμεσα στον ρομαντισμό και τον κλασικισμό». Πρόκειται για μια μεταφραστική θεωρία με πεδίο αντιπαράθεσης τη μετάφραση.
200 χρόνια μετά, το 1948, ο Μπρεχτ μεταφράζοντας την Αντιγόνη «προσέγραψε το έργο περισσότερο στον μεταφραστή παρά στον Αθηναίο τραγικό». Την απάντηση βεβαίως τη δίνει αμέσως ο Σταμπουλού με το ότι ο Χαίλντερλιν αμφισβήτησε το αμετάθετο του νοήματος της λέξης, την απόλυτη υπεροχή του αρχαίου δράματος... και ότι η «ραιβοποδία» του Οιδίποδα γίνεται σύμπτωμα της διανοητικής αναπηρίας του αιώνα του Διαφωτισμού, ο οποίος με το αίτημα για ορθολογισμό δημιουργεί ανάπηρες (σωματικά) λογοτεχνικές μορφές σαν αντίβαρο στο ιερό σφάγιο... το οποίο στον 20ό αιώνα επανεμφανίζεται όχι ως θύμα αλλά με επικίνδυνα χαρακτηριστικά του λαοπλάνου, όπως μπορεί να είναι ο λαοπλάνος ηγέτης, ο δικτάτορας, ο αποφώλιος πολιτικός, ο καλλιτέχνης. Η μελέτη του Σταμπουλού θα αξιοποιήσει τους Κλάιστ, Χάμσουν, Κάφκα, Πάουντ, Μανν, Έλιοτ και Σκαρίμπα. Ανάμεσά τους και ο ραιβός Χαίλντερλιν και οι ραιβοί ήρωές του.
Η εργασία αυτή του Σταμπουλού πραγματοποιήθηκε στα έτη 1998-2003 στη Γερμανία, στο Τμήμα της Γερμανικής Φιλολογίας στο Τύμπιγκεν, εκδόθηκε στα γερμανικά και τώρα μεταφράστηκε στα ελληνικά. Πρόκειται δηλαδή για μία εργασία η οποία μετανάστευσε για να επαναπατριστεί. Όπως λέει ο Σταμπουλού, διά στόματος Χαίλντερλιν, «το πραγματικό σπίτι του πνεύματος δεν βρίσκεται στην πατρική χώρα αλλά στις πηγές, τις απαρχές».
Το βιβλίο απαρτίζεται από τον κατατοπιστικό Πρόλογο, τρία μεγάλα Μέρη με τις ιδιαίτερες ενότητες και υποενότητές τους, με τους τίτλους: «Το μοτίβο του ιερού σφαγίου στις μεταφράσεις του Χαίλντερλιν και η υποδοχή της θεωρίας του για τη μετάφραση», «“Γεμάτος μαύρο φως”. Η Ποίηση του Χαίλντερλιν στον ήσκιο του φιλοσοφικού φωτός», «Η λογοτεχνία ως πολιτική αναπηρία στον 20ό αιώνα». Στην «Επισκόπηση» έχουμε την «Επιστροφή του Οιδίποδα και την αναζήτηση του χαμένου πατέρα». Στο Παράρτημα θα βρούμε διευκρινιστικά κείμενα και μεταφράσεις, ακολουθεί ο εκτενής Βιβλιογραφικός Κατάλογος, τα Ευρετήρια και πλήθος χρήσιμων υποσημειώσεων σε κάθε σελίδα.
Παίρνοντας με τη σειρά και όσο είναι δυνατόν επιλεκτικά, αποταμιεύουμε: Ο Χαίλντερλιν καταπιάστηκε μεταφραστικά με ένα μέρος της Ιλιάδας, έγραψε δοκίμια και ποιήματα με θέμα τον Όμηρο, εργάστηκε πάνω στον Σοφοκλή και στον Ευριπίδη. Ο Σταμπουλού θα μας δώσει όλη την περιπέτεια (με την αρχαία έννοια η λέξη) του έργου του Γερμανού ποιητή και των επιπτώσεων στην υγεία του. Όλες τις προσπάθειές του για την ιεροποίηση του τυράννου (Οιδίποδα και Κρέοντος).
Η εργασία αυτή του Σταμπουλού εκδόθηκε στα γερμανικά και τώρα μεταφράστηκε στα ελληνικά. Πρόκειται δηλαδή για μία εργασία η οποία μετανάστευσε για να επαναπατριστεί.
Ο Χαίλντερλιν συλλαμβάνει τη στιγμή κατά την οποία ο άνθρωπος καταργεί τον θεό... Ο Διόνυσος είναι το σύμβολο όλων των αντιθετικών εννοιών στο έργο του. Ασχολείται με τη διευκρίνιση του όρου «δεινόν» στο δεύτερο χορικό της Αντιγόνης. Οι μεταφράσεις του δεν βρίσκουν από όλους την ανταπόκριση που περίμενε, ο Σίλλερ σιώπησε περιφρονητικά, ο Σέλλινγκ διέγνωσε τη διανοητική κατάρρευσή του, ο Σίλλερ και ο Γκαίτε «έσκασαν στα γέλια» με την Αντιγόνη, παρόντος του ποιητή. Ο ίδιος ομολόγησε σε επιστολή του πως τον «χτύπησε ο Απόλλωνας» χρησιμοποιώντας τα λόγια του Πατρόκλου από την ΙΣΤ’ ραψ. της Ιλιάδας. Από το 1805 κι έπειτα σιώπησε, το δε προσωπείο του –Scardanelli– ερμηνεύτηκε ως εξάντληση της κατάφασης της γλώσσας. Στο επόμενο Μέρος του βιβλίου ο Σταμπουλού θα ασχοληθεί με τον Υπερίονα και τον Εμπεδοκλή, τον Ήφαιστο και τον Ηράκλειτο, ο οποίος θεωρεί πατέρα τον πόλεμο, κάθε εμπόδιο ωφέλιμο και κάθε σύγκρουση αιτία γέννησης νέων πραγμάτων. Ο Ηράκλειτος ζητά να τον ακούμε για να μπούμε στη γνώση. Ο Χάιντεγκερ στον ελληνικό όρο «σοφόν» «αντηχεί το σαφές», που σημαίνει το φωτεινό, το ανοιχτό, το γιγνώσκον.
Ο Οιδίπους είναι ο γιος της τύχης, είναι το πεσσεύον στην αιώρα της τύχης παιδί του Ηράκλειτου. Η φωτιά είναι φως φιλοσοφικό. Ο Χαίλντερλιν θεωρεί την τραγωδία ως εξέλιξη της φωτιάς του Ηράκλειτου, ενώ το αγαπημένο όργανο του Ηράκλειτου, «ένα ανάλογο του κοσμικού τόξου», είναι η λύρα. Ο Ηράκλειτος είναι το ανάλογο του Εμπεδοκλή. Ο Εμπεδοκλής είναι ο τελευταίος φαρμακεύς των αρχαίων χρόνων, η ευφυΐα του υπερέβη το μέτρο. Η χωλότητα του ήρωα συμβολίζει την αναπότρεπτη και προσωρινή παρακμή της χώρας του. Από το νόημά του ξεκινά η εξυγίανση. Θεός και άνθρωπος χάνουν τη διαφορά τους και αυτή είναι η χρυσή στιγμή.
Ο Σταμπουλού θα μελετήσει συγκριτικά τον Οιδίποδα και τη Σπασμένη στάμνα του Κλάιστ, τις Μαριονέτες – η χωλότητα του ενός είναι ο θρυμματισμός της άλλης, η στάμνα είναι ένα σπασμένο εγώ και προσωποποιεί την υπεροπτική ομορφιά. Την υπεροψία του πληρώνει ο Κλάιστ όταν λίγο πριν αυτοχειριαστεί ρίχνει στη φωτιά όλα τα χειρόγραφά του. «Η σημασία των τραγωδιών γίνεται με τον πιο εύκολο τρόπο αντιληπτή μέσα από το παράδοξο». «Πραγματικότητα και δυνατότητα διαφέρουν ως έμμεση και άμεση συνείδηση».
Η δαιδαλώδης καταβύθιση του Χαίλντερλιν στο φως έγινε στις 7 Ιουνίου 1843, στα τριάντα πέντε του χρόνια, οπότε ολοκλήρωσε την αναμέτρησή του με τον Οιδίποδα και όλα τα εξιλαστήρια θύματα που τον επισκέφτηκαν. Στον αιώνα του ολοκαυτώματος είναι ο Πάουλ Τσέλαν που τον επισκέφτηκε λίγο πριν αποδράσει στις πηγές της πατρώας γης και των ποιητών.
Εκείνο τελικά που πρέπει οπωσδήποτε να τονίσουμε είναι ότι ο Σταμπουλού μελετά σε βάθος τον Σοφοκλή και τον Χαίλντερλιν, αλλά και κάθε άλλον αρχαίο και νέο που ανέλαβε να γίνει το «ιερό σφάγιο», ανατρέχοντας σε κάθε λεπτομέρεια, φιλοσοφική προέκταση, εμβάθυνση, διευκρίνιση, η οποία θα φωτίσει και θα πλαισιώσει τη σχέση του Χαίλντερλιν με τον Σοφοκλή.
Ο Συμεών Σταμπουλού εκπόνησε μέγα έργο, παρέθεσε μετάφραση στα ελληνικά από τη μετάφραση του Χαίλντερλιν στα γερμανικά, μας έδειξε πηγές, απαρχές και προεκτάσεις που επιδέχεται το έργο, δικαιολογώντας τον μύθο και τη μελέτη του σε έναν επαρκή, οπωσδήποτε, αναγνώστη.
Ο Ποιητής και ο Τύραννος
Η αναμέτρηση του Φρήντριχ Χαίλντερλιν με τον Σοφοκλή
Συμεών Γρ. Σταμπουλού
Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων
352 σελ.
ISBN 978-618-568-316-0
Τιμή €15,90
Ανθούλα Δανιήλ δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας, μέλος της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών και μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων.
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/22980-poihtis-kai-tirannos
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου