- Χρυσούλα Πατεράκη
Οι μεγάλες χριστιανικές γιορτές, Χριστούγεννα, Θεοφάνεια και Πάσχα, αποτελούσαν αφενός αφορμή δημιουργικής σύνθεσης για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, αφετέρου ένδειξη της βαθιάς θρησκευτικότητάς του. Περίπου 35 είναι τα διηγήματα που διαδραματίζονται τις άγιες αυτές ημέρες και τα μισά περίπου από αυτά εκτυλίσσονται τις ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας, την Ανάσταση και την Κυριακή του Πάσχα.
Το Πάσχα είναι για τον Παπαδιαμάντη «…τερπνόν, πανσεβάσμιον, άμωμον, λύτρον λύπης…», όπως αναφέρει ο ίδιος σε άρθρο του, που δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «Το Πάσχα», στην αθηναϊκή εφημερίδα Εφημερίς, στις 6 Μαΐου 1888, την Κυριακή του Πάσχα, και αναδημοσίευσε το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων στις 19 Απριλίου 2020. Για να συνεχίσει: «Ουδεμία άλλη χριστιανική εορτή κατέχει παρ’ αυτώ την θέσιν της εορτής του Πάσχα. Οι Δυτικοί έχουσι τα Χριστούγεννα. Ημείς έχομεν την Ανάστασιν. Αύτη είναι η βασίλισσα των εορτών, η πανήγυρις των πανηγύρεων ημών. […] πόσον διάφορον εικόνα παριστά η φύσις παρ’ ημίν, όταν οι κώδωνες των εκκλησιών εξαγγέλλωσι χαρμοσύνως την Ανάστασιν! Το έαρ συνεορτάζει μετά της Εκκλησίας, η φύσις συναγάλλεται μετά της πίστεως».
Την απλότητα, την ψυχική ανάταση και την ευφροσύνη του Παπαδιαμάντη τις ημέρες αυτές και τις άκρως συγκινητικές στιγμές που μας χαρίζει αποτυπώνει και ο Βάρναλης στο διήγημά του «Πάσχα με τον Παπαδιαμάντη» (1950), αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Το Πάσχα του καλού καιρού, το Πάσχα της Αγάπης, δε θα το βρούμε πουθενά στον αιώνα του Μίσους. Μονάχα στον Παπαδιαμάντη. Αυτές τις μέρες κάθε απελπισμένος, κάθε νοσταλγός των περασμένων, πρέπει να διαβάζει τα “Πασχαλινά διηγήματα” του μεγάλου Σκιαθίτη. Θα τον πάρουν οι άνεμοι της Άνοιξης γεμάτοι καλοσύνη και θα τον μεταφέρουν στο ειρηνικό νησί των Βορείων Σποράδων, αντίκρα στο χιονισμένο Πήλιο με τα γαλανά τ’ ακρογιάλια, τις πράσινες πλαγιές, τους ανθισμένους κάμπους, στο μεθυσμένο από τ’ αρώματα και τα λιβανωτά. Εκεί θ’ ανεβούμε στο βουνό, συντροφιά με τον ντόπιο Παπαδιαμάντη, που θα ψέλνει “απόξω” τ’ αναστάσιμα, […] εκεί με τους “ξωμερίτες”, τους “γεωργοποιμένας” αντάμα με τας “χωρικάς των” και τα κουτσούβελά τους, όλους ντυμένους τα καλά τους, θα λειτουργηθούμε, θα μεταλάβουμε και θα κάνουμε Ανάσταση “εν τω παρεκκλησίω” των Καλυβιών, άνθρωποι απλοί μ’ ανθρώπους απλοϊκούς, άνθρωποι γεμάτοι σκουριές και πάθη, με ανθρώπους γεμάτους μεγάλες αρετές […] και μικρές κακίες…».
Ο Παπαδιαμάντης με τα πασχαλινά του διηγήματα μεταφέρει νοερά τον αναγνώστη στις φτωχογειτονιές της Αθήνας, αλλά κυρίως στο νησί του, τη Σκιάθο, και τον κάνει κοινωνό της μυστηριακής ατμόσφαιρας της Μεγάλης Εβδομάδας, των πασχαλινών ηθών και εθίμων, κοινωνό του κόσμου και της εποχής του. Τα ερημικά ξωκλήσια με τους ευσεβείς χωρικούς που περιμένουν το αναστάσιμο φως, οι ψαλμωδίες αναμειγμένες με τους ήχους της φύσης, οι προετοιμασίες των γυναικών, οι λαμπάδες και τα κόκκινα αυγά, οι ξενιτεμένοι που επιστρέφουν, τα εορταστικά τραπέζια συνθέτουν εικόνες νοσταλγίας, ευφορίας και συναισθηματικής αγαλλίασης.
Ταξιδεύει τον αναγνώστη σε εποχές αλλοτινές με επίκεντρο, φυσικά, πάντα τον άνθρωπο.
Ακόμα και τα διηγήματα που κινούνται σε ύφος μελαγχολικό, με ήρωες ανθρώπους δυστυχείς και πονεμένους από τη ζωή, που ανεβαίνουν τον δικό τους Γολγοθά, ακόμα και αυτά προσφέρουν συγκίνηση στον αναγνώστη, που άλλωστε αντιλαμβάνεται ότι η ζωή έχει τις δυσκολίες της, πόσο μάλλον για τους κατατρεγμένους ήρωες του Παπαδιαμάντη.
Ιστορίες, μνήμες, μηνύματα διαχρονικά και πανανθρώπινα, παραδόσεις, η ανοιξιάτικη φύση, η νηστεία, τα τροπάρια, η κατάνυξη των ημερών, τα πάθη και η λύτρωση προσφέρονται απλόχερα από τον Παπαδιαμάντη, που ταξιδεύει τον αναγνώστη σε εποχές αλλοτινές με επίκεντρο, φυσικά, πάντα τον άνθρωπο.
Όπωςο ίδιος σημειώνει στο διήγημά του «Λαμπριάτικος Ψάλτης» (1893), το περιεχόμενό τους βασίζεται σε αναμνήσεις και προσωπικά βιώματα: «…εἰς τὰ διηγημάτια, ὅσα ἐδημοσίευσα κατὰ καιροὺς ὁ ὑποφαινόμενος τὰ Χριστούγεννα ἢ τὸ Πάσχα, ἐνεπνεύσθην, ἀληθῶς, ἀπὸ τὰς ἀναμνήσεις μου καὶ τὰ αἰσθήματά μου, τὰ ὁποῖα θέλγουσι καὶ συγκινοῦσι, ἐμὲ αὐτόν, ἴσως καὶ ὀλίγους ἐκλεκτοὺς φιλαναγνώστας…».
Στα πασχαλινά διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη ανήκουν:
1. Η τελευταία βαπτιστική (1888)
2. Εξοχική Λαμπρή (1890)
3. Παιδική Πασχαλιά (1891)
4. Πάσχα Ρωμέικο (1891)
5. Στην Αγι’ Αναστασά (1892)
6. Η Βλαχοπούλα (1892)
7. Λαμπριάτικος ψάλτης (1893)
8. Ταξίδι – Βαπόρι – Ρωμέικο (1895)
9. Χωρίς στεφάνι (1896)
10. Κοκκώνα θάλασσα (1900)
11. Υπό την βασιλικήν δρυν (1901)
12. Ο Αλιβάνιστος (1903)
13. Ο Κοσμολαΐτης (1903)
14. Η άκληρη (1905)
15. Η νοσταλγία του Γιάννη (1906)
16. Τ’ αερικό στο δέντρο (1907)
17. Τραγούδια του Θεού (1912)
18. Το Χριστός Ανέστη του Γιάννη (1912)
Τα διηγήματα αυτά δημοσιεύτηκαν κυρίως στις εφημερίδες Εφημερίς και Ακρόπολις («…δύο τῶν ἐφημερίδων, αἱ κορυφαῖαι τῆς πρωτευούσης, ὡς καὶ τὸ μονάκριβον περιοδικόν, δεξιοῦνται τὰ ἑορτάσιμα διηγημάτια τῶν ἡμερῶν τούτων» αναφέρει ο ίδιος στο «Λαμπριάτικος Ψάλτης», 1893), εκδόθηκαν συνολικά από την Εστία, ενώ υπήρξαν και άλλες εκδοτικές προσπάθειες. Το πρώτο του πασχαλινό διήγημα τιτλοφορείται «Η τελευταία βαπτιστική» καιχρονολογείται τον Απρίλιο του 1888 (αντίστοιχα το πρώτο χριστουγεννιάτικο ήταν το «Χριστόψωμο», 1887). Ο Καρταπάνης (2015) σημειώνει ότι παρατηρείται συγγραφική αναλογία ανάμεσα στα πασχαλινά και στα χριστουγεννιάτικα διηγήματα του συγγραφέα, στοιχείο που, κατά τη γνώμη του, ίσως αποδεικνύει «την ισότιμη αντιμετώπιση των δύο μεγάλων γιορτών της χριστιανοσύνης». Επισημαίνει επίσης ότι τα σκιαθίτικα υπερτερούν των αθηναϊκών διηγημάτων, κάτι απόλυτα φυσιολογικό για τον Παπαδιαμάντη που, ακόμα και όταν δεν βρισκόταν στη Σκιάθο, στο «κλεινόν άστυ» κουβαλούσε πάντα τις αναμνήσεις του νησιού του.
O Καρταπάνης (2015), συγκρίνοντας τα πασχαλινά με τα χριστουγεννιάτικα διηγήματα, διαπιστώνει ότι τα πασχαλινά διαφοροποιούνται σε δύο σημεία. Με ελάχιστες εξαιρέσεις έχουν πιο «χαρούμενη διάθεση» λόγω και του χαρμόσυνου μηνύματος της Ανάστασης και η υπόθεσή τους έχει σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό θρησκευτικό περιεχόμενο, σε αντίθεση με τα χριστουγεννιάτικα, που έχουν σχέση μόνο ημερολογιακή με τις ημέρες του Δωδεκαημέρου.
Η συγγραφική παραγωγή των πασχαλινών διηγημάτων αρχίζει μ’ ένα από τα πιο συγκινητικά και δραματικά του έργα. «Η τελευταία βαπτιστική» αφηγείται μια ανείπωτη τραγωδία, το θάνατο ενός παιδιού, που τη Μεγάλη Πέμπτη έπεσε στο ανοιχτό πηγάδι της αυλής της θεια-Σοφούλας, η οποία σε ανάμνηση του γεγονότος έφτιαχνε κάθε χρόνο κουλούρα και για την αδικοχαμένη «τελευταία βαπτιστική» και την έριχνε μαζί με βαμμένα αυγά στο πηγάδι, από το οποίο «ανεξήγητος ευωδία ανήρχετο… θυμίαμα αθώας ψυχής…». Δραματικό τέλος έχουν και τα «Τραγούδια του Θεού» και «Τ’ αερικό στο δέντρο».
Στον «Λαμπριάτικο ψάλτη» η γριά Μαθηνώ, παρά τις αντιρρήσεις του παπά για το φύλο της, αναλαμβάνει για λίγο χρέη ψάλτη. Στο διήγημα αυτό είναι σημαντική η κατάθεση του Παπαδιαμάντη για τη συγγραφή ηθογραφικών και εορταστικών διηγημάτων: «Τὸ ἐπ’ ἐμοί, ἐνόσῳ ζῶ καὶ ἀναπνέω καὶ σωφρονῶ, δὲν θὰ παύσω πάντοτε, ἰδίως δὲ κατὰ τὰς πανεκλάμπρους ταύτας ἡμέρας, νὰ ὑμνῶ μετὰ λατρείας τὸν Χριστόν μου, νὰ περιγράφω μετ’ ἔρωτος τὴν φύσιν καὶ νὰ ζωγραφῶ μετὰ στοργῆς τὰ γνήσια ἑλληνικὰ ἤθη».
Το «Χωρίς στεφάνι» διαδραματίζεται στην Αθήνα και ο Παπαδιαμάντης δράττει την ευκαιρία να καταγγείλει την περιθωριοποίηση και την καταπίεση της γυναίκας: «Εἰς τὰς Ἀθήνας, ὡς γνωστόν, ἡ πρώτη Ἀνάστασις εἶναι γιὰ τὶς κυράδες, ἡ δευτέρα γιὰ τὶς δοῦλες», αλλά και τις πελατειακές σχέσεις: «Έως πότε όλη η αυστηρότης τών αρμοδίων θά διεκδικείται καί θά ξεθυμαίνει μόνον εις βάρος τών πτωχών καί τών ταπεινών;»
Στην «Παιδική Πασχαλιά» απρόσμενες καταστάσεις μεταβάλλουν δραματικά τη ζωή δύο αδελφιών και ο Παπαδιαμάντης επισημαίνει την αντίθεση παρόντος-παρελθόντος, που προκαλεί το αναπόδραστο της μοίρας.
Η περιδιάβαση στα πασχαλινά διηγήματά του είναι μια αφορμή μέθεξης στο κατανυκτικό κλίμα και στη λαμπρότητα των ημερών, που βίωνε και ο ίδιος με τρόπο βαθιά συναισθηματικό και έντονα θρησκευτικό.
Στο «Πάσχα Ρωμέικο» βρισκόμαστε νοερά στην Αθήνα του 19ου αιώνα και παρακολουθούμε τις περιπέτειες ενός ιδιόρρυθμου ηλικιωμένου Κερκυραίου, ενώ η «Εξοχική Λαμπρή» μάς μεταφέρει στη Σκιάθο, για να συνεορτάσουμε τη Λαμπρή στο δυσπρόσιτο χωριουδάκι των Καλυβιών.
Στο ιδιαίτερο αθηναϊκό διήγημα «Η Βλαχοπούλα» μαθαίνουμε την ιστορία της Φλώρας, ενός οκτάχρονου κοριτσιού, που στέλνεται ως ψυχοπαίδι στο σπίτι ενός πλούσιου Αθηναίου.
Στη «Νοσταλγία του Γιάννη» τα δρώμενα λαμβάνουν χώρα κατά την εορτή του Αγίου Γεωργίου με ήρωα έναν ιδιόρρυθμο περιθωριακό άνθρωπο, τον Γιάννη τον Λιοσαίο, που αγαπά τα ζώα, ενώ αντίθετα αποφεύγει τους ανθρώπους.
Στο διήγημα «Η άκληρη» τα βασικά γεγονότα εκτυλίσσονται τη Μεγάλη Εβδομάδα με κεντρική ηρωίδα τη Μαχώ, που «δεν ημπορούσε πλέον να υποφέρη τα μικρά παιδία· καθίσταντο λίαν οχληρά!».
Στο «Ταξίδι – Βαπόρι – Ρωμέικο» ο Παπαδιαμάντης με αφορμή το ταξίδι του για τον εορτασμό του Πάσχα στη Σκιάθο αναδεικνύει τα προβλήματα που υπήρχαν στα πλοία την εποχή εκείνη.
Στο διήγημα «Υπό την βασιλικήν δρυν» περιγράφει τον θαυμασμό που ένιωθε για ένα όμορφο δέντρο, για μια βασιλική βελανιδιά, και η ατμόσφαιρα παρουσιάζει αναλογίες με την αντίστοιχη στο «Όνειρο στο κύμα».
«Ο Αλιβάνιστος» πραγματεύεται τη μετάβαση ενός ιερέα σε ένα ξωκλήσι για την Ανάσταση με τη βοήθεια ενός βοσκού, ο οποίος και θα πάρει μέρος στην αναστάσιμη ακολουθία παύοντας να είναι «αλιβάνιστος».
Η «Κοκκώνα θάλασσα», ένα θαλασσινό διήγημα, περιγράφει την επιστροφή στα νησιά ενόψει του Πάσχα, ενώ «Στην Αγι’ Αναστασά» δίνεται η διαμάχη των ξωμεριτών για την περιοχή όπου θα τελεστεί η Ανάσταση.
«Ο Κοσμολαΐτης» παρουσιάζει έναν ιδιόρρυθμο άνθρωπο που επιθυμούσε να καλογερέψει, ενώ στο διήγημα «Το Χριστός Ανέστη του Γιάννη» ένας νέος με νοητική υστέρηση συμμετέχει πάντοτε σε εκδρομές και λειτουργίες στα ξωκλήσια.
Το νοερό ταξίδι που επιχειρήσαμε αποδεικνύει τη διαχρονική αξία του παπαδιαμαντικού έργου, που εστιάζει στον άνθρωπο αποτυπώνοντας τα πάθια και τους καημούς του κόσμου. Η περιδιάβαση στα πασχαλινά διηγήματά του είναι μια αφορμή μέθεξης στο κατανυκτικό κλίμα και στη λαμπρότητα των ημερών, που βίωνε και ο ίδιος με τρόπο βαθιά συναισθηματικό και έντονα θρησκευτικό. Είναι μια αφορμή για αναβάπτιση στα ιδεώδη της πίστης, της ενσυναίσθησης και της προσφοράς στον συνάνθρωπο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βάρναλης, Κ. (1950). «Πάσχα με τον Παπαδιαμάντη», Προοδευτικός Φιλελεύθερος. Ανακτήθηκε από https://sarantakos.wordpress.com/2019/04/28/pasxappd-2/
Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών, https://www.papadiamantis.net/
Καρταπάνης, Γρ. (2015). Τα Πασχαλινά διηγήματα του Παπαδιαμάντη, εφημερίδα Ταχυδρόμος. Ανακτήθηκε από https://www.taxydromos.gr/%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%BE%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BC%CE%B7%CF%84%CE%B1/571819/grigoris-kartapanis-ta-paschalina-diigimata-toy-papadiamanti/
Παπαδιαμάντης, Αλ. (1888). «Το Πάσχα», εφημερίδα Εφημερίς. Αναδημοσίευση Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων – Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων (2020). Ανακτήθηκε από https://www.amna.gr/home/article/450909/Pascha-to-terpnon--apo-ton-Alexandro-Papadiamanti
Παπαδιαμάντης, Αλ. (2007). Πασχαλινά Διηγήματα, Εστία
Παπαδιαμάντης, Αλ. (1982). Άπαντα, τόμος δεύτερος, κριτική έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδ. Δόμος, Αθήνα
Παπαδιαμάντης, Αλ. (1984) Άπαντα, τόμος τρίτος, κριτική έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδ. Δόμος, Αθήνα
Παπαδιαμάντης, Αλ. (1985) Άπαντα, τόμος τέταρτος, κριτική έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδ. Δόμος, Αθήνα
Παπαδιαμάντης, Αλ. (1988) Άπαντα, τόμος πέμπτος, κριτική έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδ. Δόμος, Αθήνα
Παπαδιαμάντης, Αλ. (2014). «Η νοσταλγία του Γιάννη», Φιλολογική επιμέλεια Σαραντάκος Ν., εκδ. Ερατώ, Αθήνα. Ανακτήθηκε από https://papadiamantis.net/aleksandros-papadiamantis/syggrafiko-ergo/diigimata/203-nostalgia-to-gianni-1906-neo
https://diastixo.gr/arthra/24422-pasxa-papadiamantis
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου