- Χριστόφορος Χαραλαμπάκης
Ο Tristram Engelhardt (1941-2018) προσείλκυσε το ενδιαφέρον μου ήδη από το 1986, όταν έπεσε στα χέρια μου το βιβλίο του The Foundations of Christian Bioethics, που εκδόθηκε τη χρονιά εκείνη. Το κλασικό αυτό έργο γνώρισε αλλεπάλληλες επανεκδόσεις. Το 2000 κυκλοφόρησε στο Salem της Ολλανδίας από τον εκδοτικό οίκο Scrivener Publishing. Η Πολυξένη Τσαλίκη-Κιοσόγλου το έκανε γνωστό στο ελληνικό κοινό μεταφράζοντάς το με ελαφρώς παραλλαγμένο τίτλο: Τα θεμέλια της Βιοηθικής. Μια χριστιανική θεώρηση (Αθήνα 2007: Αρμός). Ως γλωσσολόγος είχα εντυπωσιαστεί από το επώνυμο του συγγραφέα, που παραπέμπει σε μια μεγάλη δυναστεία με ιδρυτή τον θρυλικό Carl Bernhard von Engelhardt (1159-1230), ιππότη της τρίτης σταυροφορίας, και στην ιπποτική μυθιστορία Engelhard (13ος αι.) του Konrad von Würzburg. Το κύριο όνομά του, παραλλαγή του γερμανικού Tristan, συνδέεται με την κλασική μυθιστορία Τριστάνος και Ιζόλδη και την ομώνυμη όπερα του Wagner.
Ο Engelhardt, γνήσιος ιατροφιλόσοφος με δύο διδακτορικές διατριβές, μία στη φιλοσοφία (1969, Houston, Πανεπιστήμιο του Τέξας) και μία στην ιατρική (1972, πανεπιστήμιο Tulane, New Orleans, Louisiana), καλλιέργησε με συνέπεια και αποτελεσματικότητα τον κλάδο της Ιατρικής φιλοσοφίας ή της Φιλοσοφίας της Ιατρικής. Μελέτησε τα ηθικά προβλήματα των βιοϊατρικών επιστημών και συνέβαλε αποφασιστικά στην καλλιέργεια της βιοηθικής (bioethics, νεολογισμός του 1970), ενός επιστημονικού κλάδου που βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο του παγκόσμιου ενδιαφέροντος. Ο Ιωάννης Λαδάς, καινοτόμος ερευνητής, με εξαιρετικές θεολογικές και φιλοσοφικές σπουδές που επιστεγάστηκαν με δύο αντίστοιχα άκρως πρωτότυπα διδακτορικά, παρουσιάζει αναλυτικά το έργο του Engelhardt με όλες τις αρετές, αλλά και τις εσωτερικές αντιφάσεις ενός χαρισματικού μυαλού. Ο Τεξανός βιοηθικολόγος, πέρα από τη βαθιά κατάρτιση στις Επιστήμες του ανθρώπου, είχε το επικοινωνιακό χάρισμα να συγκινεί το ευρύτερο κοινό. Ο επιφανειακός ρητορικός στόμφος έκρυβε κατά κανόνα βαθυστόχαστες σκέψεις (βλ. ενδεικτικά εδώ).
Αίσθηση προκάλεσε το γεγονός ότι στα πενήντα του χρόνια απαρνήθηκε τις βαθιές ρωμαιοκαθολικές του ρίζες και μεταστράφηκε στο ορθόδοξο δόγμα με τελετουργικό τρόπο το Μεγάλο Σάββατο του 1991, λαμβάνοντας το όνομα Herman προς τιμήν του Αγίου Γερμανού της Αλάσκας (1756-1836). Η Ιρλανδή σύζυγός του και οι δύο από τις τρεις κόρες του ασπάστηκαν την Ορθοδοξία, ενώ τα 13 εγγόνια του ακολουθούν τη χριστιανική βιοτή. Η πολυετής μάχη του με τον διπλό καρκίνο δεν επηρέασε ούτε στο ελάχιστο τις πνευματικές του δυνάμεις, ενώ αποτέλεσε την αφορμή να εμβαθύνει στην ηθική γνώση που οδηγεί στη θεραπεία της ψυχής, επιβεβαιώνοντας εμπράκτως τη θεραπευτική αξία της βιοηθικής.
Πολλαπλώς προκλητικά είναι τα κεφάλαια που αναφέρονται στην αποτυχία της βιοηθικής του δυτικού χριστιανισμού, την ανάδυση της κοσμικής βιοηθικής και την αναθεώρηση της χριστιανικής βιοηθικής.
Ο συγγραφέας του εξαίρετου αυτού βιβλίου αναλύει υποδειγματικά τους βιοηθικούς προβληματισμούς του Engelhardt στις δύο κρίσιμες φάσεις του θρησκευτικού του βίου, επισημαίνοντας τα νέα στοιχεία που ανακάλυψε μελετώντας τον χριστιανισμό της πρώτης χιλιετίας και τα οποία οδήγησαν σε πλήρη αναθεώρηση του φιλοσοφικού του συστήματος. Η σταθερή αφοσίωσή του στον ορθόδοξο χριστιανισμό αποτέλεσε τον καταλύτη των φιλοσοφικών και θρησκευτικών του αναζητήσεων. Ο Λαδάς επισημαίνει σωστά (βλ. σ. 60) ότι ο Engelhardt δεν είναι ο πρώτος ορθόδοξος που μελέτησε τα βιοηθικά ζητήματα υπό το πρίσμα της ορθόδοξης θεολογίας. Καθοριστικής σημασίας είναι οι συμβολές εκκλησιαστικών ανδρών, όπως οι: Γέρων Περγάμου, Ακαδημαϊκός Ιωάννης Ζηζιούλας, Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικόλαος Χατζηνικολάου, Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιερόθεος (κατά κόσμον Γεώργιος Βλάχος), ο νυν Αρχιεπίσκοπος Αυστραλίας Μακάριος Γρινιεζάκης. Δεν είναι, επίσης, λίγοι οι πανεπιστημιακοί καθηγητές που ασχολήθηκαν με τη βιοηθική με βάση τις αρχές του ορθόδοξου ήθους.
Η ουσιαστική συμβολή του Engelhardt συνίσταται στο ότι έθεσε τα οντολογικά και επιστημολογικά θεμέλια για μια χριστιανική βιοηθική που μπορεί να λειτουργήσει ως αντίβαρο στη μονομέρεια της κοσμικής βιοηθικής. Όπως παρατηρεί ο Λαδάς: «Ο Engelhardt μέσα από το φιλοσοφικό στοχασμό και την ανάλυση αποδόμησε τόσο την κοσμική όσο και τη δυτική χριστιανική βιοηθική και εντόπισε την Αλήθεια, την οποία αναζητούσε για να ξεφύγει από τα όρια της εγκοσμιότητας, στη χριστιανοσύνη των δέκα πρώτων αιώνων, η οποία “ζει” σήμερα στην Ορθόδοξη Εκκλησία». Σημαντική είναι, επίσης, η διαπίστωση (σ. 77) ότι «η νέα ηθική που προτείνει ο Engelhardt αρχίζει από την ατομική και κοινωνική συμπεριφορά του ανθρώπου και επεκτείνεται ως τις σχέσεις του με τα ζώα και τα φυτά και ολόκληρο τον κόσμο. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι ο Engelhardt δεν προτείνει μια ηθική της παγκοσμιοποίησης, αλλά μια ηθική της θέωσης». Πολλαπλώς προκλητικά είναι τα κεφάλαια που αναφέρονται στην αποτυχία της βιοηθικής του δυτικού χριστιανισμού, την ανάδυση της κοσμικής βιοηθικής και την αναθεώρηση της χριστιανικής βιοηθικής (σσ. 87-118).
Ο Engelhardt προχωρεί σε ακριβή οριοθέτηση των εννοιών, απτό δείγμα της φιλοσοφικής και γλωσσολογικής του παιδείας. Διατυπώνει την άποψη (σ. 159) ότι «μέσω της διαδικαστικής ηθικής είναι δυνατό να καθιερωθεί μία περιορισμένη δημοκρατία, το κοσμικό ήθος της οποίας θα αντλείται από τη συναίνεση των συμμετεχόντων». Η συναίνεση όμως, όπως και ο διάλογος, είναι από τις πιο βάναυσα κακοποιημένες έννοιες. Ο Engelhardt αποσαφηνίζει τη συναίνεση, διακρίνοντας τέσσερα είδη της (σ. 160): «Πρώτον, η συναίνεση ως εξουσιοδοτική συμφωνία, όταν υπάρχει πραγματική συμφωνία. Δεύτερον, ως υποθετική συμφωνία, με βάση την άποψη για την ηθική ορθολογικότητα των συμμετεχόντων. Τρίτον, ως διαδικαστικός μηχανισμός δεσμευτικός για τους συμμετέχοντες, χωρίς δικαίωση πέραν της διαδικασίας, και τέταρτον, ως αποτέλεσμα της διαβούλευσης με αξιώσεις αλήθειας στην περιοχή της επιστήμης, σύμφωνα με την ερμηνεία των δεδομένων, παρά τις διαφωνίες των ερευνητών αναμεταξύ τους».
Ο συγγραφέας κατόρθωσε να παρουσιάσει δύσκολα από τη φύση τους θέματα με ποιότητα και καθαρότητα λόγου.
Το βασανιστικό ερώτημα που παραμένει είναι με ποιον τρόπο μπορεί να διασφαλιστεί η αμερόληπτη βιοηθική καθοδήγηση. Τον συγγραφέα του βιβλίου απασχολούν οι βιοηθικοί προβληματισμοί σε διορθόδοξο επίπεδο, ενώ τονίζει το γεγονός ότι (σ. 207) «σήμερα η Ορθόδοξη εκκλησία δεν έχει να επιδείξει ενιαίες θέσεις γύρω από τα φλέγοντα βιοηθικά ζητήματα». Αξίζει να σημειωθεί (σ. 221) ότι «η Επιτροπή Βιοηθικής της Εκκλησίας της Ελλάδος προσπάθησε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις διορθόδοξης επεξεργασίας των θεμάτων της Βιοηθικής», τα εμπόδια όμως παραμένουν αξεπέραστα, ενώ επαυξάνονται σε διαχριστιανικό επίπεδο.
Ο Λαδάς καταλήγει σε αξιοπρόσεκτα συμπεράσματα και σε τεκμηριωμένες προτάσεις με απώτερο στόχο τη θεμελίωση μιας Πανορθόδοξης Βιοηθικής. Ο Engelhardt επεσήμανε ότι η Ηθική και η Βιοηθική βρίσκονται στη «μετά Θεόν εποχή» και γι’ αυτόν τον λόγο είναι αναγκαία η σύσταση μιας Διαθρησκειακής Επιτροπής Βιοηθικής, η οποία δεν πρέπει να παραγνωρίσει τη ραγδαία πρόοδο της μοριακής βιολογίας, της γενετικής μηχανικής και εντελώς πρόσφατα, θα πρόσθετα, της τεχνητής νοημοσύνης. Ο συγγραφέας κατόρθωσε να παρουσιάσει δύσκολα από τη φύση τους θέματα με ποιότητα και καθαρότητα λόγου. Ευχάριστη έκπληξη για τον λεξικογράφο είναι οι αθησαύριστοι νεολογισμοί που βρίσκονται αρμονικά εγκατεσπαρμένοι στο κειμενικό σώμα. Μερικά ενδεικτικά παραδείγματα: βιοθεολογία (σ. 179), βιοηθικολόγος (57), βιολογικότητα (72), βιοπροβλήματα (15), εγκοσμιότητα (134), ελευθεριστής (libertarian) (53), επιγειότητα (33), θρησκειοποίηση (333), ψυχοχειρουργική (67).
Ο διεπιστημονικός διάλογος είναι πράγματι αναγκαίος, το ζητούμενο όμως για τους εκκλησιαστικούς ταγούς και τους θεολόγους είναι πώς θα γεφυρώσουν το χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στη διαμορφούμενη νέα πραγματικότητα και την παγιωμένη εδώ και χιλιάδες χρόνια πατερική παράδοση και θεολογική σκέψη. Επιβάλλεται, πάντως, να τονιστεί ότι οι μεγάλες βιοηθικές προκλήσεις δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά αν δεν ληφθεί πρόνοια για την «προστασία της ιερότητας του ανθρώπινου προσώπου», όπως διδάσκει ο χριστιανισμός.
Ο Ιωάννης Λαδάς, έχοντας διεισδύσει στα μυστικά του σύγχρονου φιλοσοφικού και θεολογικού προβληματισμού και αξιοποιώντας κατάλληλα την ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, ξέφυγε από τον στερεοτυπικά επαναλαμβανόμενο σε ανάλογες μελέτες προβληματισμό. Καταδύθηκε στα βαθιά νερά του βιοηθικού ωκεανού και κατόρθωσε να βγει αλώβητος. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος, στην πατριαρχική επιστολή που κοσμεί το βιβλίο, απονέμει τα εύσημα στον συγγραφέα για την ερευνητική του προσπάθεια αναγνωρίζοντας τη διεισδυτική ματιά ενός πολλά υποσχόμενου νέου επιστήμονα.
[Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ισόβιο μέλος της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής και ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας του ΕΚΠΑ.]
Το πρόβλημα της φιλοσοφικής θεμελίωσης της βιοηθικής
και οι βιοηθικές θεωρήσεις του H. Tristram Engelhardt, Jr.
Ιωάννης Λαδάς
Εκδόσεις Παπαζήση
456 σελ.
ISBN 978-960-02-4061-0
Τιμή €26,50
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου