Νίνα Ράπη: «Πεδίο ροής»

 

 Στυλιανή Παντελιά

 

  

Πεδίο ροής έντονων συναισθημάτων αποτελεί η ομώνυμη συλλογή διηγημάτων της Νίνας Ράπη. Η ίδια είναι θεατρική συγγραφέας, διηγηματογράφος και δοκιμιογράφος. Έργα της έχουν παρουσιαστεί με επιτυχία στην Ελλάδα και το εξωτερικό (Splinters, Angelstate κ.ά.). Τα 15 διηγήματα του βιβλίου (+1 επιμύθιο) περιστρέφονται γύρω από τα όρια του ονείρου και της πραγματικότητας, του φύλου και των σχέσεων, της εξουσίας και της ελευθερίας. Ανάλογη θεματογραφία αναπτύσσεται στην Κατάσταση φούγκας (2014). Τα δύο βιβλία αποτελούν «μια σύνθεση της μικρής και της μεγάλης φόρμας για την επιθυμία, την απώλεια, το απρόβλεπτο» (από το οπισθόφυλλο). Πρόκειται για τη σύντομη αφήγηση, το γνωστό διήγημα ή μικροδιήγημα, στο οποίο ο/η συγγραφέας πειραματίζεται και ο/η αναγνώστης/-τρια συμμετέχει ενεργά[1].

Οι ιστορίες του βιβλίου είναι αποτέλεσμα μιας διελκυστίνδας ανάμεσα σε πρόσωπα και καταστάσεις. Το αφηγηματικό εγώ βρίσκεται αντιμέτωπο με τον κόσμο, με τον οποίο διατηρεί μια εύθραυστη ισορροπία («Ένιωθα όλο και πιο πολύ ότι υπήρχαν δύο μόνο μέτωπα: εγώ και ο κόσμος», σ. 14). Ταυτόχρονα, μετέρχεται κρίση ταυτότητας. Αναπτύσσει εμμονές και διατυπώνει σενάρια, φόβους και ανασφάλειες. Η αφηγήτρια ομολογεί: «Είμαι ένα τίποτα, ένα μηδενικό. Δεν ξέρω καν ποιο είναι αυτό το πρόσωπο που λέει “Είμαι”. Δεν υπάρχω, απλούστατα. Χωρίς αυτή δεν υπάρχω. Δεν αξίζω να υπάρχω» (σ. 15). Το γ’ πρόσωπο επιδρά με λόγια, πράξεις ή σιωπή. Άλλοτε συμπαρίσταται και άλλοτε ανταγωνίζεται τον αφηγητή / την αφηγήτρια. Κάποτε αναλαμβάνει τον ρόλο του υπηρέτη, του «απρόσμενου επισκέπτη».

Στη συνάντηση τέχνης και ζωής, ο γόρδιος δεσμός της πραγματικότητας λύνεται απότομα.

Όλα τα σενάρια είναι ανοιχτά στην εξέλιξη της υπόθεσης κάθε διηγήματος, με αποτέλεσμα η προσοχή του αναγνώστη να παραμένει αμείωτη. Τίθενται ζητήματα έμφυλης ταυτότητας, σεξουαλικότητας και φεμινιστικής ανάλυσης φύλου. Το υποκείμενο συχνά κινείται στα όρια, στις σκιώδεις περιοχές της ταυτότητας. Παρουσιάζεται και το όμορφο (άφυλο) αγόρι, που «δεν ήταν ούτε άντρας ούτε γυναίκα. Αδύνατο να εντοπίσεις το φύλο» (σ. 131). Άλλοτε περιγράφεται «ένα πλάσμα αμφίσημο, μισός άντρας μισή γυναίκα» (σ. 47). Το θέμα είναι μέρος της σύγχρονης κουίρ λογοτεχνίας κι είναι ένα συνεχές από τον Ορλάντο της Βιρτζίνια Γουλφ και τα παιχνίδια ρόλων της κλασικής λογοτεχνίας (δίδυμοι αδελφοί κ.λπ.). Πρόκειται για ρομαντικούς ήρωες/ηρωίδες, σκοτεινούς αγγέλους και δαιμονικά πλάσματα.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Γαβριήλ, δίδυμος αδελφός της αφηγήτριας. «Πάντα πιο ευαίσθητος από μένα, πάντα πιο ποιητικός, ολίγον τι αιθεροβάμων. Του άρεσε να πλάθει δικούς του κόσμους, αυτό το έκανε από μικρός, να δημιουργεί διασκεδαστικά ή τραυματικά πλάσματα και να μας ταξιδεύει και τους δύο σε μυθικά μέρη. Εγώ φύλαγα τις πύλες –στη λογική και τον εξωτερικό κόσμο– αυτός ήταν ο ρόλος μου σε όλα μας τα παιχνίδια» (σ. 95). Στην προκειμένη περίπτωση το α’ ενικό πρόσωπο αντιπροσωπεύει τη φωνή της λογικής. Το γ’ ενικό κινείται στη σφαίρα της φαντασίας. Και τα δύο λειτουργούν συμπληρωματικά και σχηματίζουν το τέλειο ον – ή τις δύο μορφές του Ιανού. Η ίδια συμπληρωματική κατάσταση (συνύπαρξη των αντιθέτων) παρουσιάζεται συχνά. Στα διηγήματα υπερισχύει η κοινωνικότητα και η συμπερίληψη αλλά παρουσιάζεται και η νέα εξέλιξη, το Οhitorisama, «που σημαίνει “ένα άτομο”» (σ. 25). Το κίνημα αυτό «σου δίνει την ελευθερία να ζεις χωρίς δεσμεύσεις και ελέγχους [...] μετέωρος ανάμεσα στην επιθυμία και την υποχρέωση» (σ. 26). Όταν η επικοινωνία διακόπτεται, ο ατομικισμός είναι η μόνη λύση.

Τι συμβαίνει όμως στο βάθος; Προηγείται ένα τραύμα, μια «παλιά αθεράπευτη πληγή» (σ. 62), το τραύμα της απώλειας που διαμορφώνει κάποτε την προσωπικότητα. Η εσωτερική μεταβολή γίνεται αισθητή ακόμη και στο πιο σύντομο κομμάτι αφήγησης, όπως είναι το διήγημα. Συχνά αναφέρεται «ο τραυματισμένος ψυχισμός» (σ. 62), ο οποίος κατευθύνει τις πράξεις των (αντι)ηρώων. Το μεγαλύτερο τραύμα το αφήνει ο θάνατος. Η αφηγήτρια έχασε μέσα σε τρία χρόνια τρία αγαπημένα πρόσωπα. «Τη μάνα, τον αδελφό και το γιο του, δεκαοχτώ χρονών» (σ. 124). Και διαπιστώνει ότι «η οδύνη της απώλειας έχει βέβαια τη δύναμη να σου αλλάξει τον τρόπο σκέψης. Παύεις να είσαι αυτό που ήσουν. Γίνεσαι κάτι που δεν έχει διαμορφωθεί ακόμη, είσαι μετέωρη ανάμεσα στο υπάρχω και δεν-υπάρχω» (σ. 124). Σύμβολο του τραύματος αποτελεί το λευκό δωμάτιο της κακοποίησης. «Ένα άσπρο δωμάτιο χωρίς καθόλου έπιπλα. Ιδανικό, σκέφτηκα, γεμάτο δυνατότητες» (σ. 53). Το δωμάτιο όμως λειτουργεί ως καταλύτης σε μια δύσκολη σχέση και την οδηγεί στη διάλυση.

Το δωμάτιο αντιπροσωπεύει το υποσυνείδητο. Επίκεντρο της αφήγησης, ωστόσο, είναι και το σπίτι. Οι εσωτερικοί χώροι ποικίλλουν. Υπάρχει το κελί (σ. 117), η φυλακή (σ. 140), το δαιδαλώδες σπίτι (σ. 89). Ο πατέρας –αρχηγός του οίκου– κάποτε είναι δεσπότης, ένας «αυταρχικός ξένος», ένας «τύραννος του οποίου τα καταπιεσμένα συναισθήματα οργής και απέχθειας για όλους γύρω του τα ένιωθες στο μεδούλι σου» (σ. 64). Τότε διεξάγεται ένας «οικογενειακός πόλεμος», στον οποίο το «αλλόκοτο μάχεται την κανονικότητα» (σ. 66). Ο πατέρας πάντως εκπροσωπεί την «τάξη στο χάος» (σ. 76) και κατ’ επέκταση τη γλώσσα, τα όρια του λόγου. Ο καθηγητής στην «Παράσταση χωρίς πρόβα» τονίζει: «Ακούστε και αφεθείτε στο ακατανόητο, στους ξένους ήχους, στον άγνωστο τόνο, και δημιουργήστε κάτι με όποιο μέσο και με όποιον τρόπο σάς εμπνέει» (σ. 76). Η γλώσσα αποτελεί μέσο επικοινωνίας αλλά και ασυνεννοησίας, όταν η συμπεριφορά είναι ανακόλουθη.

Χειρίζεται εξαιρετικά την αφαίρεση, την έλλειψη, τη βραχυλογία.

Στόχος της ορθολογικής συμπεριφοράς είναι η ισορροπία εξωτερικού και εσωτερικού κόσμου. Οι σχέσεις, παρ’ όλα αυτά, ακολουθούν διαφορετικά μοτίβα. Υπάρχει το «Τρίπτυχο», όπου η ίδια ιστορία περιγράφεται από τρεις διαφορετικές οπτικές γωνίες. Συχνά εμφανίζονται και οι τριγωνικές σχέσεις («το τρία ως αριθμός ήταν καθοριστικός», σ. 30). Χαρακτηριστικά παραδείγματα: «Η Σύλβια, η κυρία Στάινμπεργκ κι εγώ», «Γαβριήλ, ο δίδυμος αδελφός μου» κ.ά. Κυριαρχούν οι «παρορμήσεις» ή, όπως γράφει η Μαρία Λαϊνά, οι «ενορμήσεις και πόθοι», η αλήθεια και το ψέμα, οι υπεκφυγές και οι φρεναπάτες. Το αποτέλεσμα είναι πειστικό και οδηγεί στον λαβύρινθο της ψυχής. Στη σπηλιά του υποσυνείδητου εμφανίζονται τα μυθικά τέρατα, οι Κένταυροι και τα σκιάχτρα. Εκεί καραδοκούν οι σκοτεινές φαντασιώσεις, καθώς και η «διαφορετικότητα σαν φυσική κατάσταση». Όταν το υποκείμενο αρνείται να αποδεχτεί την πραγματικότητα, εθελοτυφλεί ή χάνει κυριολεκτικά την όρασή του, όπως η επιμελήτρια στο ομώνυμο διήγημα. Τότε ανακαλύπτει «ένα νέο εαυτό σε καλή σχέση με τον προηγούμενο» (σ. 52). Μεγάλο ρόλο παίζουν οι κάθε είδους εμμονές, οι «πέτρες». Αυτές εμφανίζονται ως όνειρα και σκιές.

Η ανθρώπινη κατάσταση ωστόσο τείνει προς το ανολοκλήρωτο. Οι επαφές με τα οικεία πρόσωπα κάποτε εξελίσσονται σε εφιάλτη («Μητρότητα», σ. 100). Οι σχέσεις εξομαλύνονται μόνο στον μαγικό χώρο της τέχνης. (Η φύση επίσης έχει μεγάλη θεραπευτική δύναμη.) Εκεί κυριαρχούν οι μεταμορφώσεις και επιτρέπονται οι πολλαπλές εκδοχές. Με τη βοήθεια της τέχνης και της φύσης, η ζωή μετατρέπεται «Από εφιάλτη σε όνειρο, σε χρόνο ανύποπτο». Όλα συμβαίνουν απροειδοποίητα, σαν μια «Παράσταση χωρίς πρόβα», δηλαδή «μια παράσταση διαρκείας μπροστά σε ένα ακροατήριο» (σ. 74). Στον θεατρικό αυτοσχεδιασμό, η ελευθερία και η επινοητικότητα αναδεικνύουν τις κρυμμένες δυνατότητες της επικοινωνίας, «τις παράξενες συνομιλίες που παίζουμε εξουσιαστικά παιχνίδια με τις λέξεις» (σ. 82). Στη συνάντηση τέχνης και ζωής, ο γόρδιος δεσμός της πραγματικότητας λύνεται απότομα.

Συμπληρωματικά στοιχεία στην αφήγηση είναι τα βιβλία (Μουρακάμι αλλά και Ντοστογιέφσκι), οι ταινίες (Τζάρμους), η μουσική (η «Σονάτα του Διαβόλου» του Ταρτίνι). Το θέατρο ασκεί θεραπευτικό ρόλο, αφού θέτει ανοιχτά τα ίδια ερωτήματα που διατυπώνει το διήγημα. Κυριαρχεί επίσης η εικαστική ματιά. «Το δωμάτιο ήταν βαμμένο κίτρινο, είχε τρεις καρέκλες και ένα τραπέζι. Πάνω του υπήρχε μια κανάτα νερό, τρία ποτήρια και ένα μπολ με φρούτα: μήλα, αχλάδια και βερίκοκα» (σ. 138). Η περιγραφή θυμίζει νεκρή φύση. Ή αλλού: «Το δωμάτιό μας στο νησί που καταφύγαμε ήταν γαλάζιο με λευκές πινελιές. Εγώ στα άσπρα, εσύ στα μαύρα, μια σκακιέρα ήμασταν. Το “σκάκι” που παίζαμε ήταν ταυτόχρονα σαγηνευτικό και οδυνηρό» (σ. 113). Οι κινήσεις των προσώπων θυμίζουν σκάκι.

Σημαντικό ρόλο παίζει και το πολυπολιτισμικό στοιχείο. Πολλαπλές είναι οι αντιθέσεις: Δύση/Ανατολή, Ευρώπη/κόσμος. Το υποκείμενο βρίσκεται σε διαρκή αναζήτηση ταυτότητας. Η ιδιοσυστασία αυτή είναι ορατή στα «Θραύσματα (Όνειρα και εφιάλτες)», όπου υπάρχει «ψευδαίσθηση επιστροφής σε μια παραμυθένια παιδική και εφηβική εποχή από τον χρόνο παραλλαγμένη, από καιρό χαμένη» (σ. 111). Εκεί κυριαρχεί το εγώ ως πνεύμα και φάντασμα αλλά και ως alter ego, δίδυμος, σωσίας. Οι εναλλασσόμενες σχέσεις/μοτίβα κινούνται ανάμεσα στη θεωρία και το βίωμα, στη λογική και τη διαίσθηση (σ. 30). Αναπτύσσεται επομένως ένα ευρύ πεδίο αφηγηματικών δυνατοτήτων, στο οποίο η ελευθερία της τέχνης συνδέεται με τις ερωτικές σχέσεις και την πλήρωση (σ. 67). Η διπλή κατάσταση αποτελεί πάγιο χαρακτηριστικό της ύπαρξης. «Και το φως και το σκοτάδι»[2] είναι οι τελευταίες λέξεις της συλλογής.

Η Νίνα Ράπη επιτυγχάνει στο Πεδίο ροής να αποκρυσταλλώσει τον χώρο και τον χρόνο στο πλαίσιο του διηγήματος. Χειρίζεται εξαιρετικά την αφαίρεση, την έλλειψη, τη βραχυλογία. Συχνά «αυτό που δεν εμφανίζεται στο κείμενο έχει μεγαλύτερη βαρύτητα από αυτό που εμφανίζεται»[3]. Μεγαλύτερη φαίνεται η αγγλοσαξονική επίδραση, με το χιούμορ και τη λεπτή ειρωνεία των καταστάσεων. Το εύλογο ερώτημα του υποκειμένου είναι: «Γιατί με ειρωνεύεται τόσο περιπαιχτικά το υποσυνείδητό μου;» (σ. 133). Το ερώτημα αυτό παραμένει ανοιχτό.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Κ. Παλαιολόγος, Εισαγωγή στην Ανθολογία ισπανόφωνου μικροδιηγήματος, Εκδόσεις Μιχάλη Σιδέρη, Αθήνα, 2012.
[2] Και αλλού: «Σε τέτοιες στιγμές, όταν ανακαλύπτεις φως στο σκοτάδι, ξεκινούν όλα, σκέφτηκα. Εδώ μπορείς να αποφασίσεις να κάνεις ένα νέο ξεκίνημα» (σ. 108).
[3] Κ. Παλαιολόγος, όπ. παρ.

 

Πεδίο ροής
Νίνα Ράπη
Κάπα Εκδοτική
142 σελ.
ISBN 978-960-628-386-4
Τιμή €14,84

https://diastixo.gr/kritikes/ellinikipezografia/25002-pedio-rohs

https://diastixo.gr/