- Ιωάννης Μάνος
Αποτελεί κοινό τόπο στην ανθρωπολογική επιστημολογία ότι η παραγωγή της γνώσης εκτυλίσσεται σε σύνθετες ιστορικές και πολιτικές συγκυρίες, διαπλέκεται με σχέσεις εξουσίας και συντελείται μέσα από δυναμικές, ενσώματες και ασύμμετρες μορφές αλληλεπίδρασης. Σε αυτές τις συνθήκες, οι ανθρωπολόγοι αναμετρώνται συνεχώς με τα όρια της ηθικής τους δέσμευσης, προκειμένου να μετατρέψουν την κατανόηση του «Άλλου» σε μια ερμηνευτική πράξη διανοητικής εγρήγορσης, θεωρητικής οξυδέρκειας, πολιτικής υπευθυνότητας και κριτικού αναστοχασμού. Στην ελληνική ακαδημαϊκή πραγματικότητα, παραμένει περιορισμένος ο διάλογος γύρω από τις σχέσεις ανάμεσα στην ανθρωπολογική έρευνα, την ερευνητική δεοντολογία και τα θεσμικά συστήματα αξιολόγησης.
Το βιβλίο Πολιτικές της ηθικής στην ανθρωπολογία: Κριτικές γενεαλογίες των κωδίκων δεοντολογίας της Δήμητρας Γκέφου-Μαδιανού αποτελεί μια σημαντική, αναστοχαστική και κριτική μελέτη, που εστιάζει στη σχέση μεταξύ εθνογραφικής έρευνας, κωδίκων δεοντολογίας και επιστημονικών, πολιτικών και θεσμικών πλαισίων που διαμορφώνουν τις κανονιστικές ηθικές επιταγές της ανθρωπολογικής πρακτικής. Η Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού, ομότιμη καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, αναπτύσσει, με επιστημονική οξυδέρκεια και βαθιά γνώση του πεδίου, μια ιστορική προσέγγιση των ρυθμιστικών μηχανισμών της ανθρωπολογικής έρευνας, ανοίγοντας μια ουσιαστική συζήτηση για το πώς οι κανόνες ηθικής επηρεάζουν την εθνογραφική πρακτική.
Η γένεση των ηθικών κανόνων αποτελεί βασικό σημείο εστίασης του βιβλίου, το οποίο αναλύει με σαφήνεια και θεωρητικό βάθος την ανάδυση των κωδίκων δεοντολογίας, όχι ως προϊόντων εσωτερικής ωρίμανσης του επιστημονικού πεδίου, αλλά ως απαντήσεων σε εξωτερικές πιέσεις. Η συγγραφέας ιχνηλατεί γενεαλογικά πώς πολυπληθείς ανθρωπολογικές ενώσεις (αμερικανική, βρετανική, ευρωπαϊκή) διαμόρφωσαν, υιοθέτησαν ή και απέρριψαν την ιδέα της τυποποιημένης ηθικής, αντανακλώντας διαφορετικές αντιλήψεις περί ευθύνης και επαγγελματισμού.
Τα ηθικά διλήμματα στην ερευνητική διαδικασία εξετάζονται μέσα από παραδείγματα της επιτελεστικής καθημερινότητας της εθνογραφικής πράξης. Η συγγραφέας φωτίζει τη ρευστότητα των ηθικών αποφάσεων και τη σημασία της προστασίας των συμμετεχόντων/-ουσών, όταν η αξιακή δέσμευση προς τις κοινότητες τίθεται σε διαπραγμάτευση με την ακαδημαϊκή πίεση της δημοσίευσης των ερευνητικών αποτελεσμάτων. Η επιλογή μιας δεοντολογικής στάσης συνεπάγεται αναπόφευκτα κόστος, πολλαπλά επίπεδα ευθύνης και, συχνά, τη συνειδητή σιωπή.
Αναπτύσσει, με επιστημονική οξυδέρκεια και βαθιά γνώση του πεδίου, μια ιστορική προσέγγιση των ρυθμιστικών μηχανισμών της ανθρωπολογικής έρευνας, ανοίγοντας μια ουσιαστική συζήτηση για το πώς οι κανόνες ηθικής επηρεάζουν την εθνογραφική πρακτική.
Το βιβλίο προσεγγίζει, επίσης, τις Επιτροπές Ηθικής και Δεοντολογίας της Έρευνας ως γραφειοκρατικούς μηχανισμούς με περιορισμένο ορίζοντα ευθύνης απέναντι στις υπό έρευνα κοινότητες. Το ερώτημα που αναδεικνύει είναι, όχι μόνο ποια εκδοχή της ηθικής επικρατεί, αλλά και πώς αυτή αποκρίνεται –ή όχι– στις κοινωνικές συγκρούσεις και στις ασυμμετρίες ισχύος που διατρέχουν την ανθρωπολογική μεθοδολογία. Η συγγραφέας ασκεί κριτική στην αποπολιτικοποίηση της ηθικής και επισημαίνει την τάση των θεσμών ελέγχου να παρουσιάζονται ως μηχανισμοί διοικητικής πειθαρχίας και στρατηγικής σιωπής, γεγονός που συσκοτίζει τις έμφυλες, ταξικές και φυλετικές δυναμικές και υπονομεύει τη δημόσια αξία της ανθρωπολογικής γνώσης. Αναλύοντας πώς έννοιες όπως η «συναίνεση» αποπλαισιώνονται μέσα από θεσμικά πρωτόκολλα, αναδεικνύει την ανάγκη για μια δεοντολογία που να μην εξαντλείται σε τυποποιημένες συμμορφώσεις, αλλά να ανταποκρίνεται στη σύνθετη και αντιφατική πραγματικότητα της εθνογραφικής δραστηριότητας.
Απέναντι σε αυτήν την περιοριστική αντίληψη των κανονιστικών πλαισίων, η Γκέφου-Μαδιανού προτείνει μια ανθρωπολογική ηθική «εν κινήσει» – ικανή να διαχειρίζεται την αβεβαιότητα, την αμφισημία και τις πολλαπλές εντάσεις που αναδύονται στην πράξη. Μια ηθική που δεν εξαντλείται στη ρητορική της προστασίας ή της λογοδοσίας, αλλά δοκιμάζεται στο πεδίο, εκεί όπου ο/η ανθρωπολόγος καλείται να σταθμίσει ασύμμετρες σχέσεις και να διαχειριστεί επώδυνες αποφάσεις.
Η συγγραφέας αναφέρεται σε εξελίξεις όπως η τεχνολογική διαμεσολάβηση της έρευνας και η εμπορευματοποίηση των μεγάλων δεδομένων, στοιχεία τα οποία, τονίζει, μεταβάλλουν τις παραδοσιακές σχέσεις στο πεδίο. Σε αυτό το περιβάλλον οι παλαιές ηθικές βεβαιότητες καταρρέουν και η ανθρωπολογία καλείται να διαμορφώσει νέα εννοιολογικά εργαλεία, κατάλληλα για τις σύγχρονες μορφές συλλογής εθνογραφικών δεδομένων.
Στο επίκεντρο του βιβλίου αναδεικνύεται η θέση ότι η ηθική δεν μπορεί να περιοριστεί σε ένα διαδικαστικό ζήτημα συμμόρφωσης με κανόνες ή υπαγωγής σε θεσμικές επιταγές. Αποτελεί πολιτικό και επιστημολογικό πρόβλημα που διατρέχει κάθε πτυχή της εθνογραφικής σκέψης και δράσης. Η συγγραφέας επισημαίνει πως οι κώδικες δεοντολογίας, όσο απαραίτητοι κι αν είναι, δεν επαρκούν από μόνοι τους ως μηχανισμοί προστασίας· συχνά μετατρέπονται σε εργαλεία θεσμικού ελέγχου και πειθάρχησης.
Η Γκέφου-Μαδιανού τονίζει ότι η εθνογραφική δεοντολογία δεν είναι σταθερό σύνολο οδηγιών, αλλά ένα διαρκώς επαναπροσδιοριζόμενο πεδίο, στο οποίο η κριτική σκέψη, η αναστοχαστικότητα και η πολιτική συνείδηση αποτελούν ουσιώδεις προϋποθέσεις. Το βιβλίο συνιστά συμβολή στην αναζήτηση μιας ηθικής που αντανακλά την επιστημολογική θέση της ανθρωπολογίας και προτείνει μια περισσότερο σχεσιακή, πολλαπλά ευαίσθητη προσέγγιση. Προσφέρει έναυσμα για ουσιαστική αναθεώρηση της σχέσης των κοινωνικών επιστημών με τις κοινότητες, τους θεσμούς και την ίδια την οντολογική τους υπόσταση.
[Ο Ιωάννης Μάνος είναι καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.]
Πολιτικές της ηθικής στην ανθρωπολογία
Κριτικές γενεαλογίες των κωδίκων δεοντολογίας
Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού
Εκδόσεις Πατάκη
368 σελ.
ISBN 978-960-16-9722-2
Τιμή €18,80
https://diastixo.gr/kritikes/meletesdokimia/25042-politikes-ithikis-dimitra-madianou
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου