Συλλογικό έργο: «Ο Μαρσέλ Προυστ & ο χρόνος: Ένα λεξικό»

 

Ανθούλα Δανιήλ

 

 

Διαβάζουμε στο Σημείωμα του Παναγιώτη Σ. Πούλου ότι στον παρόντα τόμο θα βρούμε σαράντα παραλλαγές του χρόνου μέσα σε διακόσια είκοσι περίπου αποσπάσματα από το εμβληματικό πλέον έργο του Μαρσέλ Προυστ Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο και, μέσα από αυτά, θα φωτίσουμε ορισμένα σημεία του μυθιστορήματος και θα ανακαλύψουμε νέες διαστάσεις του. Το εξαιρετικό βιβλίο που έχουμε στα χέρια μας είναι προϊόν μακρόχρονης επεξεργασίας ομάδας επιστημόνων από διάφορα πεδία του επιστητού, υπό την επίβλεψη της καθηγήτριας Γραμματολογίας Isabelle Serça, στα πανεπιστήμια της Τουλούζης. Η μελέτη άρχισε το 2015 και είδε το φως της δημοσιότητας το 2022, όταν εορτάστηκε η εκατονταετία από τον θάνατο του Γάλλου συγγραφέα.

Το πολυποίκιλο και πολυπρισματικό υλικό δίνει τη δυνατότητα στον εκάστοτε αναγνώστη να διαβάσει με τον ρυθμό ή την ταχύτητα που ο ίδιος επιλέγει, ώστε να νιώσει τον εαυτό του μέσα σ’ αυτό. Για τη διευκόλυνσή του υπάρχουν αστερίσκοι, βέλη και αγκύλες διευκρινιστικές ή παραπεμπτικές σε άλλα κείμενα, συγγραφείς και μελέτες.

Η ερευνητική ομάδα των επιστημόνων ανέλαβε να απαντήσει στο ερώτημα «Τι είναι λοιπόν ο χρόνος;», όπως ρωτούσε ο ιερός Αυγουστίνος αδυνατώντας, ωστόσο, να τον προσδιορίσει. Πάντως, πρόκειται για τη μεταβλητή t σε μια εξίσωση, όπως περιέγραψε τη διάρκεια ο Μπερξόν και όπως τη βλέπουμε σε μια θεατρική παράσταση, όπου εκτυλίσσεται η ιστορία των ανθρώπων μέσα στην κοινωνία. Τον 21ο αιώνα έχουμε την αίσθηση ότι «ο χρόνος επιταχύνεται», αλλά η ανάγνωση του Προυστ είναι κάτι σαν «χάπι επιβραδύνσεως». Η αφήγηση έχει «τεντώματα και αναδιπλώσεις, επιβραδύνσεις και παιχνιδίσματα, στρώματα και ιζήματα», όλα εκείνα που τα ονομάσαμε ρητορικά σχήματα και τα οποία εμφανίζονται ως παρομοιώσεις και μεταφορές, όπου ακόμα κι η στίξη έχει τον ρόλο της.

Τα λογοτεχνικά αποσπάσματα μας δίνουν το σώμα επί του οποίου θα γίνει η επαλήθευση. Μόνο που κάθε αρμόδιος ορίζει αλλιώς τον χρόνο. Ο Μαλαρμέ με τη γνωστή ζαριά (ένα ρίξιμο στα ζάρια δεν μπορεί να καταργήσει το τυχαίο), ο Σοσίρ με τη «γραμμικότητα συστατικό της αλυσίδας του χρόνου», την οποία διαταράσσει η «καθετότητα των πιστοποιημένων συμφραζομένων», λέει ο Λακάν, ενώ ο Κον μιλάει για «πολυφωνία της μουσικής γραφής». Η παρτιτούρα είναι μια εικόνα που χρησιμοποιούν οι φυσικοί. Ο «χωροχρόνος περιέχει το σύνολο της ιστορίας της πραγματικότητας, όπως η παρτιτούρα περιέχει το μουσικό έργο». Η μελέτη του χρόνου φωτίζει το έργο.

Τον 21ο αιώνα έχουμε την αίσθηση ότι «ο χρόνος επιταχύνεται», αλλά η ανάγνωση του Προυστ είναι κάτι σαν «χάπι επιβραδύνσεως».

Αγώνας δρόμου. «Όσο περισσότερο διασχίζουμε με ασύλληπτη ταχύτητα τον χώρο, τόσο λιγότερο μεγαλώνει η ηλικία μας… Το να πηγαίνω γρήγορα είναι… ενάντια στη γήρανση». «Η βιασύνη είναι αποτέλεσμα μιας ανυπομονησίας». Τι δείχνει ένας ρολόι; «Τον χρόνο, φυσικά» θα απαντούσε ο Μάρτιν Χάιντεγκερ και με «περίπλοκες λέξεις» θα εξηγούσε ότι «ο χρόνος αφήνεται να ιδωθεί στην “παρόρμηση της κινούμενης βελόνας”». «Ο χρόνος… ανανεώνει διαρκώς την παρούσα στιγμή». Δεν υπάρχει επιτάχυνση του χρόνου, αλλά πολλά πράγματα που πρέπει να κάνουμε σε ορισμένο χρόνο.

Αιτιότητα. «Η αιτιότητα… συσχετίζει δύο φαινόμενα με το λανθάνον “Γιατί;”», διότι η πραγματική επιστήμη αναζητεί τα αίτια (Μπέικον), τα οποία μπορεί να είχαν θεωρηθεί πιθανά ή όχι αρκούντως πιθανά, ανάλογα με τις συνθήκες μέσα στις οποίες συμβαίνει κάτι, όπως και το ζάρι του Μαλαρμέ, και φτάνουμε στον Καντ, ο οποίος ανακαλύπτει πως «πάνω από τον κόσμο της αναγκαιότητας υπάρχει ο κόσμος της ελευθερίας».

Αμετάβλητο. «Η μονιμότητα και η διάρκεια δεν υπάρχουν πουθενά».

Ανάμνηση. Το παράδειγμα με το πασίγνωστο τσάι, «Από την πλευρά του Σουάν», αποδεικνύει ότι η εμβάθυνση στην a priori εμπειρία είναι επιστροφή στον λησμονημένο παράδεισο. Ο «καλλιτέχνης οφείλει να ανασύρει την πρώτη ύλη του έργου του αποκλειστικά και μόνο μέσα από τις αθέλητες αναμνήσεις». Η ανάμνηση φέρνει το παρελθόν μέσα στο παρόν και μειώνει την απόσταση του ενός από το άλλο.

Ίχνος. Τα ίχνη του παρελθόντος στο παρόν ανακαλύπτουμε σε μέρη, σε αντικείμενα, στα ερείπια ενός κάστρου· «ένα παρελθόν χωμένο στη γη», «όχι μόνο δεν είναι φευγαλέο, αλλά παραμένει στη θέση του». Αόρατα νήματα μας συνδέουν με αυτό.

Κλίμακα. Οι ταλαντώσεις του εκκρεμούς του Φουκό, στο Πάνθεον το 1851, αποδεικνύουν τη συνεργασία πολλών κλιμάκων. Η πολλαπλότητα των κλιμάκων… αποτελεί αντικείμενο επισταμένης μελέτης [ο Ουμπέρτο Έκο έγραψε ολόκληρο βιβλίο επ’ αυτού]. «Οι μπερδεμένοι χρόνοι δίνουν πληροφορίες στον ενεστώτα χρόνο».

Λήθη. Η ανάμνηση και η λήθη είναι και τα δύο συστατικά της μνήμης. Είναι μια επιλογή ανάμεσα σε αυτά που πρέπει να ξεχαστούν και σε εκείνα που πρέπει να διατηρηθούν. Η λήθη είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο επιλογής πληροφοριών…

Πεντάλ Πιάνου. «Η μουσική είναι η τέχνη του εφήμερου· μόλις ακούγεται ένας ήχος, ο επόμενος τον σβήνει». Έναν πίνακα μπορούμε να τον ξαναδούμε, έναν στίχο να τον ξαναδιαβάσουμε. Έναν ήχο όμως όχι, παίχτηκε και έφυγε...

Ώρα. Ο Προυστ επαναστατεί ενάντια στα ρολόγια, τα ημερολόγια και σε ό,τι μετράει τον χρόνο. Στις τρεις χιλιάδες σελίδες του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, σπάνιες είναι οι φορές του τύπου «τι ώρα είναι το δείπνο ή τι ώρα πηγαίνετε για ύπνο;». Ο Τζόις αφηγείται τη ζωή ενός Δουβλινέζου  σε είκοσι τέσσερις ώρες. Το ίδιο κάνει ο Στέφαν Τσβάιχ και η Βιρτζίνια Γουλφ με τη ζωή μιας γυναίκας σε ένα πολυσέλιδο μυθιστόρημα. Επομένως, «η ώρα δεν είναι πλέον μονάδα μέτρησης, αλλά ένα νησί στον ωκεανό του χρόνου».

Ο Προυστ είχε κατανοήσει τη θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν και δεν ήταν ο μόνος. Γι’ αυτό οι ήρωές του είναι ευμετάβλητοι, υποκείμενοι σε αλλαγές και μεταμορφώσεις. Ο προυστικός χρόνος είναι ποιοτικός και αναστρέψιμος. Η μνήμη ακυρώνει τον χρόνο. [Και ο κινηματογράφος μάς έχει δώσει πολλές εκδοχές του Αναζητώντας  ή του Ανακτημένου χρόνου…]

Ένα λεξικό έχει λήμματα πολλά για κάθε γράμμα του αλφαβήτου. Έτσι και το παρόν «λεξικό», με τις σελίδες σε λευκό ή γκρίζο φόντο, το εκάστοτε τώρα και το ανάλογο άλλοτε, με τις παλιές φωτογραφίες, τις παραπομπές στα μεγάλα ονόματα της επιστήμης και της τέχνης, τις πλούσιες σημειώσεις, δίνει τη θαυμάσια ευκαιρία στον αναγνώστη να μπαινοβγαίνει στον χρόνο του Προυστ, των μελετητών, των αναφορών, των παρεκβάσεων, σε μια αναγνωστική συνθήκη που μας επιτρέπει να έχουμε την εντύπωση πως είμαστε μέσα και έξω από τον πραγματικό χρόνο, ενώ δεν είμαστε ούτε στον έναν ούτε στον άλλο. Απλώς κερδίζουμε αυτόν που έχει καταφύγει στις αναμνήσεις και τον λαχταρά η ψυχή μας.

 

Ο Μαρσέλ Προυστ & ο χρόνος
Ένα λεξικό
Συλλογικό έργο: Ομάδα ProusTime
Yπό τη διεύθυνση: Isabelle Serça
Μετάφραση: Θωμάς Συμεωνίδης, Περικλής Παπαβασιλείου
Επιμέλεια: Παναγιώτης Σ. Πούλος
Δίαυλος
320 σελ.
ISBN 978-960-531-513-9
Τιμή €24,38

Ανθούλα Δανιήλ δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας, μέλος της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών και μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων

https://diastixo.gr/kritikes/diafora/24316-syllogiko-ergo-proust-xronos-leksiko

https://diastixo.gr/