Μαρία Γιαννακάκη, «Η μάχη», μελάνι, ακρυλικό και παστέλ σε ριζόχαρτο, δίπτυχο: 50x120 εκ., 2006
Αν η δημοσίευση της αυτοβιογραφικής Αδελφούλας του Γρηγόριου Ξενόπουλου το 1891 αποτέλεσε την αφετηρία της συγγραφής έργων για παιδιά στη δημοτική γλώσσα, θα μπορούσε εύλογα να ισχυριστεί κανείς ότι τα παιδικά μυθιστορήματα της Πηνελόπης Δέλτα σηματοδοτούν μια ακμή σε αυτή την πορεία. Ξεκινώντας από το ιστορικό Για την πατρίδα το 1909 και φτάνοντας ως τον χαριτωμένο Μάγκα (1935) ή τα συγκινησιακά φορτισμένα Μυστικά του βάλτου (1937), η συγγραφέας μας θα χαρίσει στην ελληνική παιδική λογοτεχνία μερικές από τις πιο ενδιαφέρουσες στιγμές της, έχοντας αποκρυσταλλώσει ένα μυθοπλαστικό σύμπαν όπου συναπαντώνται τα κηρύγματα του Εκπαιδευτικού Ομίλου με το πατριωτικό φρόνημα και την επικαιρικότητα, οι σύγχρονες παιδαγωγικές θεωρίες με τις ιδιαίτερες ανάγκες του Ελληνόπουλου, οι αντιφατικές μνήμες και οι παραστάσεις της ζωής της ως παιδιού και ως μητέρας.1
Την ίδια στιγμή, διαγράφοντας μια παράλληλη τροχιά, ο –σχεδόν συνομήλικός της– Ξενόπουλος συνεχίζει να επιτελεί με αντίστοιχη ευσυνειδησία το παιδαγωγικό του έργο. Ιστοριούλες για μικρά και μεγαλύτερα παιδιά, επιστολές-χρονογραφήματα, μεταφράσεις και διασκευές ξένης λογοτεχνίας, παιδικό θέατρο, όλα αυτά συνιστούν μέρος της καθημερινότητάς του, μας λέει στην Αυτοβιογραφία του.2 Όπως και η Πηνελόπη Δέλτα, είναι και αυτός γονιός, ενώ η σχέση του με τους συνδρομητές της Διάπλασης των Παίδων (της οποίας διατελεί αρχισυντάκτης) εκτείνεται και σε προσωπικό επίπεδο. Η αντίληψή του για την παιδικότητα, λοιπόν, δεν είναι εξιδανικευμένη και ρευστή, αλλά πηγάζει από το βίωμα και την καθημερινή εμπειρία.
Και των δύο συγγραφέων τα κείμενα επιχειρούν να προωθήσουν στους ανήλικους αναγνώστες το αξιακό σύστημα της εποχής,3 μέσα από πλοκές και ήρωες που σε προκαλούν να ταυτιστείς μαζί τους. Άλλωστε, η γενιά του 1880 είναι αυτή που –σε μια στιγμή αστικής αναδιάρθρωσης της οικογένειας– θα ανοίξει διάπλατα τις πόρτες στη χαμηλόφωνη οικειότητα και θαλπωρή του σπιτιού, φέρνοντας στο προσκήνιο το παιδί ως παρουσία.4
Τα παιδιά-πρωταγωνιστές του Ξενόπουλου και της Δέλτα είναι ασφαλώς δέσμια ενός πλέγματος κανόνων, προβάλλουν με τρόπο σχεδόν απόλυτο μηνύματα ηθικά και συνιστούν πρότυπα εντιμότητας (ή –έστω– γνήσιας μεταμέλειας). Η αφηγηματική τους δράση βέβαια λαμβάνει χώρα μέσα σε ένα πλαίσιο ευθυμίας και ανεμελιάς, εφόσον και το επιμύθιο απορρέει από την εναντίωση στον κόσμο των μεγάλων. Ο Μπέμπης Αρχιλήσταρχος και ο Φασουλάκης Ροβινσών5 οραματίζονται μεγαλεία και μπλέκουν σε αδιανόητες περιπέτειες, κάτι που δεν αποφεύγει ούτε ο Τρελαντώνης (1932) με την ανήσυχη φύση και τη θαρραλέα καρδιά. Γοητευτικά σκανταλιάρικοι, οι παιδικοί αυτοί χαρακτήρες μας θυμίζουν πόσο διασκεδαστική μπορεί να είναι τελικά η τόλμη και η ανυπακοή και συχνά υπονομεύουν εκ των έσω τη διδακτική πρόθεση των συγγραφέων τους, συμμετέχοντας ίσως σε ένα «παιχνίδι παραβίασης των κανόνων».6 Πιο στατικές και προβλέψιμες οι υπόλοιπες φιγούρες που στελεχώνουν τον οικογενειακό πυρήνα, οι γονείς και τα αδέλφια, αλλά ακόμα και οι υπηρέτες και οι στενοί συγγενείς, έρχονται για να συμπληρώσουν τον καμβά της αστικής οικογένειας, η οποία περιβάλλει το παιδί με διάθεση προστατευτικότητας, διαπαιδαγωγεί ανάλογα με το φύλο, τιμωρεί τις παρεκτροπές και επαινεί τη συμμόρφωση με τις αρχές της κατεστημένης τάξης.
Θα ανέμενε κανείς ότι αυτές οι «αόρατες γραμμές» που συνέχουν το έργο και την πορεία του Γρηγόριου Ξενόπουλου και της Πηνελόπης Δέλτα θα δημιουργούσαν τις προϋποθέσεις για έναν πιο στενό προσωπικό δεσμό μεταξύ τους· κάτι που όμως δεν βλέπουμε να συμβαίνει.
Αντιθέτως, η Δέλτα, αν και παιδική αναγνώστρια της Διάπλασης των Παίδων, το 1911 θα την απορρίψει πλήρως, γράφοντας με πάθος στον Α. Δελμούζο: «…τη Διάπλαση την αηδιάζω όσο δεν φαντάζεστε· η προστυχιά του φύλλου αυτού, η σαχλάδα των διηγημάτων, η κακοροιζικιά των αστείων του, δεν περιγράφονται…».7 Από την άλλη, ο κριτικός Ξενόπουλος θα τηρήσει μια «στάση σιγής» και μόλις το 1948 –μετά τον θάνατο της Π. Δέλτα– θα προχωρήσει στην αναγνώριση του έργου της, με μια ομιλία του στην Α΄ έκθεση του παιδικού βιβλίου, ενώ, στις ερωτήσεις των συνδρομητών που απορούν για την απουσία της κυριότερης παιδικής πεζογράφου της εποχής από τις σελίδες του περιοδικού, η Διάπλαση απαντάει: «… έχω ακούση ότι η κ. Δέλτα γράφει πολύ εύμορφα διηγήματα για παιδιά. Αλλά ούτε το βιβλίο της μου έστειλε, ούτε την διεύθυνσίν της ξεύρω δια να της γράψω».8
Πίσω από όλα αυτά δεν κρύβεται τόσο μια ανομολόγητη λογοτεχνική αντιζηλία όσο το βαθύ ιδεολογικό ρήγμα που ανοίγει η διαμάχη για το Γλωσσικό Ζήτημα. Η μετριοπαθής και μεσοβέζικη στάση του Ξενόπουλου, ο οποίος με τη γνωστή του ευελιξία ισορροπεί μεταξύ δύο πόλων, δεν μπορεί παρά να ισοδυναμεί με «προδοσία» για την ομάδα των δημοτικιστών, την οποία υποστηρίζει σθεναρά η Δέλτα. Χαρακτηριστική είναι άλλωστε η κρίση του Αργύρη Εφταλιώτη, την οποία βρίσκουμε σε επιστολή του προς τη συγγραφέα: «Ο Ξενόπουλος δεν έκαμε τίποτα για να υπηρετήση την Ιδέα. Απεναντίας την έβλαψε πολύ με τις μισές πολιτικές του. Αν αναγκάστηκε να γράφη και καθαρεύσουσα, ή καλλίτερα, μισή καθαρεύουσα μισή μισοδημοτική, για να βγάζη το ψωμί του, αυτό δεν αγγίζει το ζήτημα… είναι “του κόσμου” άνθρωπος, και κοιτάζει το συμφέρο του. Για το έθνος του δεν πεθαίνει αυτός…».9
Και, κάπως έτσι, Γρηγόριος Ξενόπουλος και Πηνελόπη Δέλτα θα διατηρήσουν μεταξύ τους μια απόσταση που –μάταια(;)– επιχειρούν να γεφυρώσουν τα κείμενά τους.
Η μεγαλόθυμη παραδοχή του Ξενόπουλου («… για το Παιδί δεν εργάσθηκα με πρόγραμμα, με σκοπό, εκ προμελέτης. Ό,τι έκαμα, το έκαμα κατά τύχη, κατ’ ανάγκην –έτυχε βλέπετε να εργασθώ επί πενήντα χρόνια στη “Διάπλαση των Παίδων”,– και μπορώ να πω εξ ενστίκτου… Οι άλλοι όμως εργάσθηκαν με πρόγραμμα, μ’ επίγνωση, με σκοπό. Κι όταν εργάζονται έτσι συγγραφείς ταλαντούχοι σαν την Πηνελόπη Δέλτα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι παράγουν τελειότερα…»[10]) έρχεται όταν είναι πια αργά. Όσο για την Πηνελόπη Δέλτα, μάλλον δεν θα μάθουμε ποτέ κατά πόσο αναγνώρισε την πνευματική ζύμωση που συντελέστηκε μέσα από τις σελίδες της Διάπλασης, αλλά και τη συμβολή του Ξενόπουλου στη διαμόρφωση μιας παιδικής δημοτικής γλώσσας, στο τρυφερό πλάσιμο ηρώων αληθινών, που μετέχουν σε πλοκές εύθυμες και συναρπαστικές.
Και είναι ο σημερινός μελετητής και αναγνώστης αυτός που σκύβει με συμπάθεια πάνω από πάθη παλιά και έρχεται να αποτιμήσει με νηφαλιότητα την προσφορά δύο «κλασικών» της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας.
Άννα-Μαρία Γεωργούση: Εκπαιδευτικός, Δρ Παιδικής Λογοτεχνίας
[1] Από εκεί πηγάζουν και οι Στοχασμοί περί της ανατροφής των παιδιών μας (19122).
[2] Ξενόπουλος, Γ. (1958). Η Αυτοβιογραφία μου. Αθήνα: Μπίρης, 296-299.
[3] Βλ. Κατσίκη-Γκίβαλου, Α. (2013). Τύποι του παιδιού-ήρωα στην ελληνική λογοτεχνία για παιδιά και για νέους. Ανακτήθηκε από: https://theduarte.wordpress.com/2013/10/30/30102013-άντα-κατσίκη-γκίβαλου-τύποι-του-παι/
[4] Μουλάς, Π. (1993). Ρήξεις και Συνέχειες, Μελέτες για τον 19ο αιώνα. Αθήνα: Σοκόλη, 88-9.
[5] Τα κείμενα δημοσιεύονται σε συνέχειες στη Διάπλαση. Ο Μπέμπης Αρχιλήσταρχος ξεκινά στις 4-12-1926 (τ. 34, αρ.1) και ο Φασουλάκης Ροβινσών στις 6/12-1-1901 (τ. 8, αρ. 1-2).
[6] Σχετικά με το παιχνίδι των «κανόνων και των παραβιάσεων» στον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας, δες Ζερβού, Α. (19994). Λογοκρισία και Αντιστάσεις στα κείμενα των παιδικών μας χρόνων. Αθήνα: Οδυσσέας, 37-40.
[7] Λευκοπαρίδης, Ξ. (Επιμ.) (1956). Αλληλογραφία της Π. Δέλτα, 1906-40. Αθήνα: Εστία, 243-244.
[8] Η Διάπλασις των Παίδων, τ. 17, αρ. 39, 28-8-1910, σ. 323. Δες και Πάτσιου, Β. (1995). «Η Διάπλασις των Παίδων» 1879-1922. Αθήνα: Καστανιώτης, 86-87. Σε άλλες δημοσιεύσεις του περιοδικού όμως διακρίνουμε μια διάθεση αναγνώρισης της προσφοράς της Π. Δέλτα, μέσα από τη διαπίστωση ότι τα παιδικά βιβλία της είναι «έξοχα» (δες τη στήλη της Αλληλογραφίας, τ. 17, αρ. 44, 2-10-1910 και τ. 21, αρ. 12, 22-2-1914).
[9] Λευκοπαρίδης, ό.π., 189.
[10] Ομιλία Γ. Ξενόπουλου για το «Παιδικό Βιβλίο», η οποία διαβάστηκε τον Δεκέμβριο του 1948. Δες Κριτικά Φύλλα 4(34), Χειμώνας 1976-77, 527.
Επιμέλεια αφιερώματος: Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου | Μάκης Τσίτας
Σχεδιασμός: Γιώργος Φερμελετζής
Διορθώσεις κειμένων: Σωτηρία Αποστολάκη
Θερμές ευχαριστίες:
Στο Κολλέγιο Αθηνών για την παραχώρηση φωτογραφιών από το λεύκωμα Ήταν Κάποτε η Πηνελόπη Δέλτα
(Έκδοση Ελληνοαμερικανικόν Εκπαιδευτικόν Ίδρυμα, Κολλέγιο Αθηνών - Κολλέγιο Ψυχικού, 2006, Επιμέλεια: Ίρις Κρητικού)
Στην ιστορικό τέχνης Ίριδα Κρητικού για την αμέριστη βοήθεια
https://diastixo.gr/epikaira/pinelopi-delta/23625-grigorios-jenopoulos-kai-pinelopi-delta
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου