Με το άρθρο μου αυτό προσεγγίζω την έννοια και το περιεχόμενο του πατριωτισμού στο ιστορικό μυθιστόρημα της Πηνελόπης Δέλτα Για την πατρίδα, το οποίο συγγράφεται το 1909, έτος που κλονίζεται και η σχέση της με τον Ίωνα Δραγούμη. Μια σχέση που καθοριστικά σημάδεψε τη ζωή της αλλά και ενδυνάμωσε περαιτέρω τα πατριωτικά της αισθήματα, καθώς η αγάπη προς το έθνος, προς κάθε τι ελληνικό και προς την πατρίδα ήταν κυρίαρχα συναισθήματά τους. Είναι το πρώτο μυθιστόρημα που συγγράφει η Δέλτα και προορίζεται για παιδιά και νέους, στο οποίο, μέσω των ηρώων του κειμένου της, προβάλλονται οι απόψεις και τα αισθήματά της για τον πατριωτισμό, τη φιλοπατρία, τον ηρωισμό, την αυτοθυσία του ανθρώπου για την πατρίδα του και την αφοσίωσή του σε αυτήν με κοινά ιδανικά και εθνικούς στόχους.
Συναφή προς τη στοχοθεσία του μυθιστορήματος της Δέλτα Για την πατρίδα είναι και τα μυθιστορήματα Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου, Το γκρέμισμα και το Στα μυστικά του βάλτου. Σε συγκριτικό επίπεδο και με βάση αναφοράς ένα από τα μυθιστορήματά της αυτά, θα επιδιώξω να αναδειχθεί τι η μυθιστοριογράφος επιλέγει να πει στα παιδιά και στους νέους και πώς επινοεί τρόπους και μέσα για να τους μεταδώσει ιστορική γνώση, αξίες και ιδανικά για το ελληνικό έθνος και την πατρίδα τους. Ακόμη, πώς επιχειρεί να τους διεγείρει «αισθήματα» και να αναδείξει «ιδέες» που θεωρούσε πως στην εποχή της, με «δυστυχισμένη» την πατρίδα τους, όπως σημειώνει, θα τους προσφέρονταν ευχάριστα αναγνώσματα με πατριωτικό περιεχόμενο.
Σύζευξη της λογοτεχνίας με την ιστορία και τη μυθιστορία
Η Πηνελόπη Δέλτα, συγγράφοντας τα ιστορικά της μυθιστορήματα, είχε συνειδητοποιήσει πως, εφόσον οι μυθιστορίες της θα είχαν ως σημεία αναφοράς τους ιστορικά πρόσωπα (ήρωες) –πραγματικά ή φανταστικά– και καταστάσεις, στη συνείδηση του νέου θα εδραιωνόταν το αίσθημα αγάπης προς την πατρίδα του και θα τονωνόταν το ενδιαφέρον του, ώστε να αγαπήσει και την ιστορία της. Θεώρησε πως κρίσιμες περίοδοι της ελληνικής ιστορίας, που με επιδέξια γραφή θα εντάσσονταν σε λογοτεχνικά της κείμενα, θα ενίσχυαν την ιστορική γνώση και κατανόηση από την πλευρά των νέων, και θα καλλιεργούσαν και αναδείκνυαν μέσα τους πιο στέρεα τα εθνικά τους αισθήματα. Εντόπισε τη σημασία που είχε για τα «ελληνόπουλα» η σύζευξη της λογοτεχνίας με την ελληνική ιστορία και τη μυθιστορία.
Στο πλαίσιο αυτό, με το ιστορικό της μυθιστόρημα Για την πατρίδα, αισθάνεται πως θα μπορούσε να ενδυναμώσει τη συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας των νέων. Γι’ αυτό το τιτλοφορεί με τον όρο «πατρίδα», επιθυμώντας από την πρώτη στιγμή της επαφής του νέου με ένα πρώτο κείμενό της να τον προϊδεάσει με το κυρίαρχο πατριωτικό συναίσθημα που τη διακατείχε και που θα έπρεπε να αναπτύσσεται σε όλο το φάσμα της κοινωνίας των συμπατριωτών της. Κυριαρχεί σε αυτό το έργο της η ιδέα ενός ηθικού της πατριωτισμού με έμφαση σε αρετές και αξίες, που, με ευχάριστη από τα παιδιά την ανάγνωση κειμένων της, προσδοκούσε να τονώσει και το πατριωτικό τους αίσθημα. Προβαίνει γι’ αυτό με ρεαλιστικό τρόπο στη λογοτεχνική χρήση της ιστορίας της πατρίδας τους. Η Τόνια Κιουσοπούλου, μελετήτρια του έργου της Δέλτα, θα σημειώσει πως το μυθιστόρημά της Για την πατρίδα είναι «φορέας ιστορίας και απόψεών» της. Ο Κωστής Παλαμάς, με επιστολή του, της είχε σημειώσει πως το έργο της αυτό είχε «πολύ παιδαγωγική σημασία». Ο Αλέξανδρος Δελμούζος θα της γράψει, συγχαίροντάς την, πως είναι «το πρώτο εθνικό βιβλίο για τα παιδιά μας». Γενικά, μέσω της λογοτεχνικής της γραφής παρέχονται «μαθήματα» ιστορίας Για την πατρίδα (1909) και Τον καιρόν του Βουλγαροκτόνου (1911) να συγκροτήσει το υπόβαθρο της ιστορικής τους διάστασης στη βυζαντινή περίοδο, γι’ αυτό και μελετητές του έργου της τα έχουν αποκαλέσει αυτά «Βυζαντινά».
Το μυθιστόρημα Για την πατρίδα στη διδακτική πράξη της λογοτεχνίας και της ιστορίας
Με βάση σύγχρονους τρόπους διδακτικής της λογοτεχνίας και της ιστορίας, είναι δυνατόν, με προτεινόμενα από τους διδάσκοντες αναγνώσματα, παράλληλα με την καθοριζόμενη από το Υπουργείο Παιδείας διδακτέα ύλη, να αποβαίνει η διδασκαλία αυτών των μαθημάτων για τους μαθητές πιο δημιουργική. Είναι εφικτό, π.χ., στα μαθήματα της λογοτεχνίας και της ιστορίας να συνιστάται στους μαθητές της Γ΄ Γυμνασίου, που διδάσκονται νεότερη ελληνική και ευρωπαϊκή ιστορία, η ανάγνωση και ο σχολιασμός, κατά το δεύτερο εξάμηνο των σπουδών τους, του μυθιστορήματος της Δέλτα Για την πατρίδα.
Έχει δειχθεί πως αποβαίνει πιο δημιουργική η διδασκαλία, όταν σχεδιάζεται με αυτήν και η σχολική έρευνα. Στην περίπτωση αυτήν και τα δύο μαθήματα λογοτεχνίας και ιστορίας αλληλοσυμπληρώνονται και αποβαίνουν περισσότερο βιωματικά για τους μαθητές. Στην ίδια τάξη, εφόσον ο διδάσκων δεν είναι ο ίδιος που διδάσκει τα μαθήματα της ιστορίας και της λογοτεχνίας, οι δύο διδάσκοντες θα μπορούσαν να συνεργάζονται για την επίτευξη επιμέρους διδακτικών στόχων του μαθήματός τους. Καθώς οι ιστορικές αναφορές της Δέλτα είναι τοποθετημένες στο ιστορικό τους πλαίσιο, οι διδάσκοντες ιστορία και λογοτεχνία διαθέτουν σύγχρονα εργαλεία διδακτικής με τα οποία μπορούν να αναδεικνύουν τις κοινωνικές και τις πολιτικές αλλαγές που επήλθαν, ιδεολογίες και ιδανικά που δεν ολοκλήρωσαν οράματα των Ελλήνων της περιόδου που γράφει η Δέλτα, όπως, π.χ., η Μεγάλη Ιδέα της εθνικής ολοκλήρωσης, ως κύρια τότε πολιτική του ελληνικού κράτους, μέχρι τις οδυνηρές συνέπειες για το ελληνικό έθνος της Μικρασιατικής Εκστρατείας.
Το συγκριτικό και το διαχρονικό στοιχείο ως μεθοδολογικά εργαλεία στη διδακτική της ιστορίας και της λογοτεχνίας με αναγνώριση και προσδιορισμό του τότε σύγχρονου, του μετέπειτα και του σήμερα σε κρίσιμες περιόδους της ελληνικής ιστορίας έχει αποδειχθεί πως ενισχύουν την ιστορική κατανόηση των μαθητών. Ιστορικοί όροι, έννοιες και συμφραζόμενα της κάθε ιστορικής περιόδου είναι δυνατόν, με ένταξή τους στη σχολική έρευνα, να οδηγούν στη διαμόρφωση κριτικού λόγου των μαθητών. Στο πλαίσιο αυτό λαμβάνεται από τους διδάσκοντες ως βάση η μελέτη και εξέταση της υφής της πραγματοποιούμενης ιστορικής στον χρόνο και στον χώρο αλλαγής. Η ένταξη επιλεγμένων λογοτεχνικών κειμένων στα ιδεολογικά κινήματα και στα ιστορικά συμφραζόμενα μίας ή δύο κρίσιμων ιστορικών περιόδων μπορεί να αποβαίνει δημιουργικός συνδυασμός της μελέτης της ιστορίας με τη λογοτεχνία.
Οι απόψεις, οι θέσεις της Δέλτα και άλλα ιστορικά γεγονότα και μαρτυρίες, που στα κείμενά της θα αναγνωρίζονται από τους μαθητές, αναμένεται να συμβάλουν στη βελτίωση του ιστορικού λόγου και της κριτικής ιστορικής τους σκέψης. Είναι, επίσης, δυνατόν να συγκριθούν τα κείμενα της Δέλτα, του ξεχωριστού αυτού λογοτεχνικού είδους της παιδικής λογοτεχνίας, με εκείνα της Ιουλίας Δραγούμη και της Αρσινόης Παπαδοπούλου. Η Δέλτα, όπως και ο Διονύσιος Σολωμός και ο Γιάννης Ψυχάρης, εξέφρασαν και μετέδωσαν όψεις του ελληνισμού και της εθνικής ταυτότητας των Ελλήνων, αναδεικνύοντας τα ζητήματα αυτά μέσω μιας οικουμενικής και διεθνικής ματιάς και κυρίως μέσω της ανάδειξης της γλώσσας ως κύριου στοιχείου της ελληνικής Διασποράς.
Η Δέλτα γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1874, ενώ μετέπειτα, από την ηλικία των τριάντα ετών, μετέβη στη Φρανκφούρτη, όπου έγραψε και το μυθιστόρημα Για την πατρίδα. Ύστερα από εκεί εγκαταστάθηκε με την οικογένειά της στην Αθήνα. Σε πολλές περιπτώσεις, από την αλληλογραφία της με φίλους που κατοικούσαν εκτός Ελλάδας, είναι φανερή η γνώση και η χρήση ξένων λέξεων, ώστε να της καταστεί εφικτό να μπορέσει να εκφράσει με περισσότερη σαφήνεια στην ελληνική γλώσσα τις σκέψεις της. Απόσπασμα από το έργο της Δέλτα Πρώτες ενθυμήσεις παρατίθεται στο σχολικό βιβλίο της Γ΄ Γυμνασίου Κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, όπου αναφέρεται στον πατέρα της· στον φόβο που αισθανόταν ως παιδί γι’ αυτόν, χαρακτηρίζοντάς τον ως «κοτζαμπάση», αλλά και πως τον αγάπησε μελλοντικά, αισθανόμενη όμως πως ήταν κάτι το μακρινό ή, όπως σημείωνε, πως ήταν για εκείνην «θεότης ἀπρόσιτος, μά θεότης».
Με αφορμή τη μελέτη αυτού του αποσπάσματος της Δέλτα, είναι δυνατόν να συνιστάται στους μαθητές η ανάγνωση του μυθιστορήματος Για την πατρίδα και πιθανόν και εκείνο Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου, κατά το β΄ εξάμηνο των σπουδών τους. Αναμένεται η ανάδειξη συγχρονικών ιδεολογικών νοημάτων της εποχής της Δέλτα, ο εντοπισμός έκτοτε όποιου αναχρονιστικού νοήματος και ιδεολογίας των κειμένων της και, βέβαια, και της σημερινής τους αξίας ως αξιόλογων κειμένων παιδικής λογοτεχνίας. Οι δάσκαλοι, με αυτό το διδακτικό παράδειγμα και ως καταρτισμένοι επιστήμονες στα αντικείμενα της λογοτεχνίας και της ιστορίας, έχουν τη δυνατότητα να θέσουν ως στόχο την ανάπτυξη γνωστικών, πνευματικών και ψυχοκινητικών στόχων των μαθητών τους. Η υπόδειξη να διαβάσουν και τη βιογραφία της Δέλτα αναμένεται να ενισχύσει την κριτική τους σκέψη και την ιστορική κατανόηση των κειμένων της.
Γεώργιος Ν. Λεοντσίνης: Καθηγητής Νεότερης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας, ΕΚΠΑ
Επιμέλεια αφιερώματος: Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου | Μάκης Τσίτας
Σχεδιασμός: Γιώργος Φερμελετζής
Διορθώσεις κειμένων: Σωτηρία Αποστολάκη
Θερμές ευχαριστίες:
Στο Κολλέγιο Αθηνών για την παραχώρηση φωτογραφιών από το λεύκωμα Ήταν Κάποτε η Πηνελόπη Δέλτα
(Έκδοση Ελληνοαμερικανικόν Εκπαιδευτικόν Ίδρυμα, Κολλέγιο Αθηνών - Κολλέγιο Ψυχικού, 2006, Επιμέλεια: Ίρις Κρητικού)
Στην ιστορικό τέχνης Ίριδα Κρητικού για την αμέριστη βοήθεια
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου