Ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ (1905-1980) θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές του 20ού αιώνα και ένας από τους κύριους εκπροσώπους του υπαρξισμού (της «φιλοσοφίας της ύπαρξης»), του φιλοσοφικού κινήματος που εστιάζει στην υποκειμενικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, εγείροντας ερωτήματα που αφορούν το νόημα της ζωής, την ελευθερία του ατόμου και τις δυνατότητές της, τον φόβο του θανάτου κ.ά. Εκτός από τα καθαρά φιλοσοφικά του έργα, όπως Το είναι και το μηδέν, η Κριτική της διαλεκτικής λογικής κ.ά., ο Σαρτρ έγραψε και μυθιστορήματα (Η ναυτία, Ο τοίχος, Οι δρόμοι της ελευθερίας κ.ά.), θεατρικά έργα (Οι μύγες, Κεκλεισμένων των θυρών κ.ά.), κινηματογραφικά σενάρια και λογοτεχνικά δοκίμια.
Μεταξύ των θεατρικών έργων του είναι και η διασκευή της τραγωδίας Τρωάδες του Ευριπίδη, με στόχο να παραθέσει τους δικούς του προβληματισμούς σε σχέση με την εποχή του. Οι Τρωάδες του Σαρτρ γράφτηκαν το 1964 και μεταφράστηκαν στα ελληνικά, με εισαγωγή και επιστημονική επιμέλεια από την Ελίνα Νταρακλίτσα (Εκδόσεις Όταν, 2024). Το έργο αυτό αποτελεί κατά τη μελετήτρια «το θεατρικό κύκνειο άσμα του», που προήλθε από τη βαθιά μελέτη του πρωτότυπου ευριπίδειου έργου.
Όπως γνωρίζουμε, η τραγωδία Τρωάδες του Ευριπίδη γράφτηκε το 415 π.Χ., στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, και επικεντρώνεται στις συνέπειες της άλωσης της Τροίας, παρουσιάζοντας τον πόνο και την απόγνωση των Τρωαδιτισσών γυναικών, που έχασαν τους οικείους τους και έμελλε να οδηγηθούν στη σκλαβιά. Η τραγωδία αρχίζει με τον Ποσειδώνα και την Αθηνά να συζητούν για την καταστροφή της Τροίας και να σχεδιάζουν την τιμωρία των Ελλήνων για τις υπερβολές τους. Στη συνέχεια, η Εκάβη, πρώην βασίλισσα της Τροίας, θρηνεί για την τύχη της ίδιας και των άλλων γυναικών. Τον θρήνο της μοιράζονται η Κασσάνδρα, η οποία προορίζεται να γίνει παλλακίδα του Αγαμέμνονα, η Ανδρομάχη, που χάνει με τραγικό τρόπο τον γιο της Αστυάνακτα, και η Ελένη, η οποία προσπαθεί να υπερασπιστεί τον εαυτό της μπροστά στον Μενέλαο.
Οι Τρωάδες θεωρούνται ένα από τα πιο έντονα αντιπολεμικά έργα της αρχαιότητας, μέσα από το οποίο ο Ευριπίδης αναδεικνύει τη ματαιότητα του πολέμου και τις φρικαλεότητες που επιφέρει, ιδιαίτερα στα γυναικόπαιδα. Μέσω των μονολόγων και των διαλόγων του έργου, προβάλλει την ανθρώπινη διάσταση του πόνου και της απώλειας, ενώ παράλληλα ασκεί κριτική στην αλαζονεία των νικητών. Η τραγωδία λειτουργεί ως σχόλιο για την ηθική παρακμή που συνοδεύει τις πολεμικές συγκρούσεις και την καταπάτηση των ανθρωπίνων αξιών κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου και μπορεί να ερμηνευτεί ως κριτική στην αθηναϊκή πολιτική της εποχής, ιδιαίτερα μετά την κατάληψη της Μήλου και τη σφαγή των κατοίκων της από τους Αθηναίους το 416 π.Χ. Μέσω της τραγωδίας του, ο Ευριπίδης φαίνεται να προειδοποιεί τους συγχρόνους του για τις συνέπειες της υπερβολικής βίας και της έλλειψης σεβασμού προς τους ηττημένους. Συνολικά, οι Τρωάδες είναι μια βαθιά συγκινητική τραγωδία, η οποία σηματοδοτεί μια διαχρονική καταγγελία του πολέμου και των δεινών του, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για ανθρωπιά και δικαιοσύνη ακόμη και σε περιόδους πολεμικών συγκρούσεων.
Ο Σαρτρ μετατοπίζει το νοηματικό βάρος στην καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, προσδίδοντας στο έργο έναν πιο μαχητικό χαρακτήρα.
Στις δικές του Τρωάδες ο Σαρτρπροσαρμόζει το αρχαίο έργο στις σύγχρονες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της εποχής του, χρησιμοποιώντας το ως μέσο κριτικής της αποικιοκρατίας και της καταπίεσης, αντανακλώντας τις εμπειρίες από τον πόλεμο της Αλγερίας και τον γενικότερο ευρωπαϊκό ιμπεριαλισμό. Μεταξύ των προσωπικών του παρεμβάσεων είναι η απογύμνωση του έργου από τη μεταφυσική και το θεϊκό στοιχείο και η εστίαση αποκλειστικά στους ανθρώπινους χαρακτήρες και στις μεταξύ τους σχέσεις, με έμφαση στην αυτονομία και την προσωπική ευθύνη. Με γλώσσα στην οποία ενσωματώνει σύγχρονα στοιχεία και εκφράσεις, ο Σαρτρ μετατοπίζει το νοηματικό βάρος στην καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, προσδίδοντας στο έργο έναν πιο μαχητικό χαρακτήρα. Όπως σημειώνει η επιμελήτρια και μεταφράστρια του βιβλίου στην εισαγωγή της, «στις Τρωάδες,οι υπαρξιστικοί γλωσσικοί συμβολισμοί του Σαρτρ δεν γίνονται εμφανείς, αλλά υποφώσκουν» (σ. 9).Η διάθεσή του είναι καυστική και καταγγελτική απέναντι στα δεινά των πολέμων και σε όσους τους υποκινούν, υπηρετώντας τα συμφέροντά τους. Παρουσιάζει με ρεαλισμό τις ωμότητες που διαπράττονται από τους θύτες, καθώς και τις οδυνηρές συνέπειές τους στα θύματα.
Σημαντικότερη μορφή στο έργο είναι η Εκάβη, που δεν είναι πια μόνο η τραγική μορφή της μητέρας και βασίλισσας που θρηνεί για την απώλεια της πατρίδας, των παιδιών της και της δόξας της, αποδεχόμενη παθητικά τη μοίρα της, αλλά μια πιο δυναμική φιγούρα, που υπερβαίνει την οδύνη και προβάλλεται ως σύμβολο αντίστασης. Η φωνή της εκφράζει τον αγώνα ενάντια στην καταπίεση και την προάσπιση της αξιοπρέπειάς της. Ανάλογη αναμόρφωση παρατηρείται και στον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά της Ανδρομάχης σε σχέση με το ευριπίδειο πρότυπο, σύμφωνα με το οποίο η Ανδρομάχη αντιπροσωπεύει την πιστή σύζυγο και μητέρα, που προσπαθεί να διατηρήσει τη συνέχεια του οίκου της μέσα από τον γιο της, τον Αστυάνακτα. Στον Σαρτρ η Ανδρομάχη αποκτά μεγαλύτερη ενεργητικότητα, καθώς αγωνίζεται να προστατεύσει το μέλλον του γιου της όχι μόνο για την οικογενειακή συνέχεια, αλλά και ως σύμβολο της επιβίωσης του λαού της. Η δε Ελένη δεν είναι η συμφεροντολογική φιγούρα που προσπαθεί να δικαιολογήσει τις πράξεις της και να αποποιηθεί τις ευθύνες της, όπως στον Ευριπίδη. Στον Σαρτρ αποκτά πολιτική διάσταση, καθώς δεν παρουσιάζεται απλώς ως αιτία του πολέμου, αλλά ως ένα μέσο που χρησιμοποιήθηκε από τις εξουσίες για την επίτευξη των κατακτητικών τους στόχων. Ο χαρακτήρας της γίνεται εργαλείο για την ανάδειξη της πολιτικής υποκρισίας. Στο έργο του Σαρτρ αποδομείται, παράλληλα, και η προσωπικότητα του «καλού στρατιώτη», αγγελιαφόρου Ταλθύβιου, που εκτελεί χωρίς ηθικό προβληματισμό αλλά με άκριτη υποταγή οδυνηρές εντολές. Στον Ευριπίδη, διατηρεί ψήγματα ηθικής αμφιταλάντευσης, ενώ στον Σαρτρ γίνεται καθρέφτης μιας απρόσωπης εξουσίας που συνθλίβει την ανθρώπινη συνείδηση, μια κωμικοτραγική μορφή που λειτουργεί ως σύμβολο της «γραφειοκρατίας». Ο φιλόσοφος αφαιρεί την ανθρώπινη συμπόνια που διακρίνεται στον Ευριπίδη, παρουσιάζοντάς τον ουσιαστικά ως ένα «γρανάζι» του μηχανισμού της εξουσίας, που εκτελεί διαταγές χωρίς καμία προσωπική εμπλοκή.
Συνολικά, η διασκευή του Σαρτρ προσδίδει στις Τρωάδες μια σύγχρονη διάσταση, προσαρμόζοντας το αρχαίο δράμα στις ανησυχίες και τα προβλήματα του 20ού αιώνα, ενώ παράλληλα διατηρεί τον πυρήνα των αντιπολεμικών μηνυμάτων του Ευριπίδη. Η μετάφραση του έργου από την Ελίνα Νταρακλίτσα είναι εξαιρετική, ο λόγος απλός και κατανοητός, και η εισαγωγική μελέτη εμπεριστατωμένη και τεκμηριωμένη με επιστημονική βιβλιογραφία.
Καθώς οι Τρωάδες φαίνεται να εντάσσονται δυναμικά προσεχώς στο σχολικό ωρολόγιο πρόγραμμα του Γυμνασίου, η συνεξέταση των δύο κειμένων μέσα από δραματουργικές δραστηριότητες μπορεί να εμπλουτίσει όχι μόνο την κατανόηση της ευριπίδειας τραγωδίας, αλλά και να καλλιεργήσει την ενσυναίσθηση των μαθητών και να τους ευαισθητοποιήσει απέναντι στις συνέπειες του πολέμου και τη σημασία του σεβασμού των ανθρωπίνων αξιών. Παράλληλα, μπορεί να προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία στους μαθητές να οξύνουν την κριτική τους σκέψη, να αναστοχαστούν την ιστορική και κοινωνική διάσταση των δύο έργων και να συνδέσουν τα διαχρονικά μηνύματά τους με τα σύγχρονα ζητήματα.
Τρωάδες
Jean-Paul Sartre
Εισαγωγική μελέτη – Μετάφραση – Επιστημονική επιμέλεια: Ελίνα Νταρακλίτσα
Εκδόσεις Όταν
110 σελ.
ISBN 978-618-5563-62-2
Τιμή €10,00
Αγάθη Γεωργιάδου δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας
https://diastixo.gr/kritikes/texnes/23759-troades
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου