Παναγιώτης Πασάντας, «Αναπολώντας», γύψος, τερακότα, 150x60x45 εκ., 2006
Ποια είναι η σχέση που συνδέει μια συγγραφέα των αρχών του 20ού αιώνα, που καλλιέργησε με ιδιαίτερη επιτυχία το ηθοπλαστικό μυθιστόρημα, έναν δραματουργό, που σφράγισε με το θεατρικό του έργο την ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου, και τον σημαντικότερο θεατράνθρωπο της νεότερης εποχής, που χάραξε νέες κατευθύνσεις για το παγκόσμιο θέατρο; Και, για να μιλήσουμε πιο συγκεκριμένα, με ονόματα, ποια είναι η σχέση που συνδέει την Πηνελόπη Δέλτα (1874-1941), τον Ιάκωβο Καμπανέλλη (1921-2011) και τον Μπέρτολντ Μπρεχτ (1898-1956); Οι τρεις δημιουργοί μπορούν, σε πρώτη φάση, να συσχετισθούν ανά δυάδες. Είναι, αρχικά, η Δέλτα με τον Καμπανέλλη που συνδέονται με όρους πρωτογενούς και δευτερογενούς δημιουργίας. Πρόκειται για τη γνωστή στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας και του νεοελληνικού θεάτρου δραματική μετάπλαση του μυθιστορήματος της Δέλτα, Παραμύθι χωρίς όνομα, από τον Καμπανέλλη ο οποίος, μισό περίπου αιώνα μετά την έκδοση του έργου, το 1910, επιχείρησε όχι μόνο την αναδημιουργία του, αλλά και την παρουσίασή του στο κοινό με διαφορετικούς όρους και μέσα σε ένα αισθητά διαφοροποιημένο πλαίσιο.
Είναι, από την άλλη, η καταγωγική σχέση του θεάτρου του Καμπανέλλη με το θέατρο του Μπρεχτ, με το δραματικό είδος του επικού-αφηγηματικού θεάτρου που καλλιέργησε ο Γερμανός δραματουργός και, ειδικότερα, με την πολιτική παραβολή ως δραματουργική μέθοδο και τεχνική. Γιατί, πράγματι, στο Παραμύθι χωρίς όνομα του Έλληνα δραματουργού μπορεί κανείς να εντοπίσει μια σειρά από δάνεια και πρακτικές που πρώτος εισηγήθηκε ο Μπρεχτ, για να αποτελέσουν αργότερα κτήμα του παγκόσμιου θεάτρου. Πρόκειται για τη χαλαρή και όχι αυστηρά δομημένη παράθεση των πράξεων και των εικόνων ενός έργου, για την ύπαρξη προλόγου και επιλόγου, την παρουσία χορού, την πλήρη κατάργηση της τριπλής ενότητας χώρου, χρόνου και δράσης, την παρεμβολή τραγουδιών, μεσότιτλων και επιγραφών, και μια σειρά από άλλα χαρακτηριστικά που αποκαλύπτουν τις οφειλές του Έλληνα δημιουργού στον Γερμανό ομότεχνό του. Έτσι, έπειτα και από αυτόν τον συγκριτολογικού τύπου συσχετισμό, εκείνα που μένει να συσχετισθούν είναι τα δύο εναπομείναντα μέλη του τρίπτυχου αυτού, η Πηνελόπη Δέλτα και ο Μπέρτολντ Μπρεχτ, που, προς το παρόν, μένουν ασύνδετοι και απομακρυσμένοι.
Από πρώτη άποψη, ο μοναδικός συνδετικός κρίκος μεταξύ των δύο δημιουργών που έζησαν αμφότεροι –αυτό είναι κάτι που αξίζει να σημειωθεί– στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα φαίνεται πως είναι μονάχα η διαμεσολάβηση του Ιάκωβου Καμπανέλλη, που ξεκίνησε από ένα μυθιστορηματικού τύπου παραμύθι και το τοποθέτησε μέσα στο καλούπι που διαμόρφωσε ο Μπρεχτ για το θεατρικό δημιούργημα. Ακόμα όμως και αυτή η ικανότητα που επέδειξε το έργο της Δέλτα, η ιδιότητά του να αποτελεί ένα εύπλαστο και ευπροσάρμοστο υλικό που μπόρεσε να διοχετευθεί σε ένα έργο με εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα και προσανατολισμό, αποκαλύπτει τον δυναμικό του χαρακτήρα και την ύπαρξη μέσα στο εσωτερικό του πυρήνων οι οποίοι όχι μόνο πέρασαν αυτούσιοι στο έργο του Καμπανέλλη, αλλά παρατηρούνται ακέραιοι και σε άλλα δημιουργικά πνεύματα, όπως αυτό του Γερμανού δραματουργού.
Ο βασικότερος από τους πυρήνες αυτούς είναι η βαθιά πίστη στη διδακτική διάσταση και λειτουργία της τέχνης. Η πεποίθηση πως η λογοτεχνία –σε όποια μορφή της– παράγεται ακριβώς για να μπορέσει να λειτουργήσει ως σημείο αναφοράς για το πολιτικοκοινωνικό γίγνεσθαι, για τους ανθρώπους που, ειδικά στις οριακές και κρίσιμες στιγμές της ιστορίας, έχουν ανάγκη μια πρόταση που θα λειτουργεί ως ζητούμενο και επιθυμία μαζί. Από αυτή την άποψη η πεζογραφία της Δέλτα και ειδικά το Παραμύθι χωρίς όνομα, έτσι όπως προσφέρονται στον αναγνώστη, προσεγγίζουν την αντίστοιχη λογική των έργων του Μπρεχτ, ο οποίος υπηρέτησε την τέχνη του με κυρίαρχη πρόθεση και μέριμνα την κοινωνική αναμόρφωση. Πρόκειται για μία κοινότητα ή καλύτερα μια επικοινωνία από τις πιο ενδιαφέρουσες και προκλητικές, ιδιαίτερα αν σκεφθεί κανείς ότι οι δύο συγγραφείς προέρχονται και αντιπροσωπεύουν δυο εκ διαμέτρου αντίθετες μεταξύ τους πολιτικές κοσμοθεωρήσεις – εθνοκεντρισμός στην περίπτωση της Δέλτα, μαρξισμός στην περίπτωση του Μπρεχτ.
⁂
Αξίζει, λοιπόν, να σταθεί κανείς στον τρόπο με τον οποίο οι δύο παραπάνω κοσμοθεωρήσεις ή οπτικές ή άξονες εκφράστηκαν μέσα από διαφορετικά λογοτεχνικά γένη και είδη. Γιατί δεν μπορεί να είναι τυχαίο ότι αυτό που αντιλήφθηκε η Δέλτα ως εθνική επιταγή –την ανόρθωση του ελληνικού έθνους με την καθοδήγηση ενός εμπνευσμένου ηγέτη– επέλεξε να το εκφράσει μέσα από ένα είδος, το παραμύθι ή, σωστότερα, την πολιτική αλληγορία, που θα λειτουργούσε πολύ περισσότερο παρηγορητικά και ελπιδοφόρα απ’ ό,τι ένα οποιοδήποτε άλλο είδος. Με τον ίδιο τρόπο δεν μπορεί επίσης να είναι τυχαίο που ο Μπρεχτ επέλεξε την πιο άμεση, την πιο κοινωνική, την πιο επικοινωνιακή από τις τέχνες, το θέατρο, για να μεταδώσει το μήνυμά του. Έτσι, η κοινή αφετηρία και κατάληξη υπήρξαν μόνο η μία πλευρά του νομίσματος. Η άλλη ήταν το μέσο ή το όργανο που επέλεξε καθένας από τους δημιουργούς προκειμένου να μπορέσει να αρθρώσει τη φωνή του και να σχηματοποιήσει το όραμά του.
Αυτό το όργανο δεν μπορεί παρά να σχετίζεται με τη χωροχρονική συγκυρία, με την ιστορική στιγμή και, κυρίως, με το κοινό στο οποίο απηύθυνε το έργο του καθένας από τους δημιουργούς. Έτσι, σε μια Ελλάδα που ακόμα δεν είχε εγκαταλείψει το όνειρο της «Μεγάλης Ιδέας» και ζούσε στον ρυθμό της εθνικής ολοκλήρωσης, ένα παραμύθι φαίνεται πως ήταν πιο κατάλληλο να ταιριάξει και να αγγίξει την ψυχοσύνθεση του Έλληνα της εποχής, ανέκαθεν προσκολλημένου και επίφορου στο ονειρώδες και το ονειρικό, στον οραματισμό και την αλληγορία, σε μια παραμυθιακή ενατένιση της ζωής και της εξέλιξής της. Αυτή τη ροπή και την τάση εξέφρασε και η Δέλτα, η οποία, θέλοντας να εναρμονιστεί με αυτή την ψυχοσύνθεση, έφτιαξε ένα παραμύθι από τα πιο ελκυστικά, τα πιο πρόσφορα να διαβαστεί και να προκαλέσει την ταύτιση με τους ήρωες, την πράξη και τη δράση τους.
Ο Μπρεχτ, από την άλλη, αναθρεμμένος σε μια Ευρώπη που σφραγίστηκε από τον πόλεμο, τον όλεθρο και την καταστροφή και, ανταποκρινόμενος στην επιτακτική ανάγκη της εποχής να αντικρίσει με κριτική ματιά την κοινωνική και πολιτική συνθήκη, το γίγνεσθαι της ιστορίας και της ανθρώπινης ύπαρξης, επέφερε ένα σημαντικό πλήγμα στην ψευδαισθητική ταύτιση του αποδέκτη με τους ήρωες και με όλα όσα λαμβάνουν χώρα μέσα στο έργο, εισηγούμενος την «αποστασιοποίηση» ως μέθοδο και τακτική για την ενατένιση και την αναστροφή όχι μόνο με την τέχνη, αλλά και με την ίδια τη ζωή. Το παραμύθι εδώ εξοβελίστηκε για να δώσει τη θέση του στον ρεαλισμό, στο ευθύ και ευθύβολο αντίκρισμα του κόσμου, σε μια προοπτική αναμόρφωσης που θα έρθει πολύ περισσότερο μέσα από τη στέρεα συνειδητοποίηση παρά από την έμπνευση και τον οραματισμό.
Πηνελόπη Δέλτα, λοιπόν, και Μπέρτολντ Μπρεχτ αφουγκράζονται με ιδιαίτερη ευαισθησία τα μηνύματα της εποχής και οδηγούνται, ο καθένας τους με τον δικό του τρόπο, στη σχηματοποίηση του καλλιτεχνικού τους στίγματος που, για μεν τη Δέλτα, έγκειται σε μια πλαστουργημένη εκδοχή του κόσμου, ενώ για τον Μπρεχτ σε μια αναπαραγωγή του με όρους κριτικούς, ρεαλιστικούς, διανοητικούς. Γι’ αυτό και, ως ενδιάμεσος σταθμός, ο Καμπανέλλης ισορρόπησε ανάμεσα στις δύο αυτές όψεις και εκδοχές του καλλιτεχνικού φαινομένου, συνυφαίνοντας ουσιαστικά την εξιδανίκευση με την προσγείωση, τον οραματισμό με την κριτική αποτίμηση, την παραμυθιακή προσέγγιση της πρώτης ύλης που προσφέρει η ζωή με την ερμηνευτική της (ανα)πλαισίωση. Σε κάθε περίπτωση, εκείνο που αντιλήφθηκε ο νεότερος και που παρέλαβε ως χρέος και παρακαταθήκη από τους δύο προγενέστερους ήταν η πεποίθηση ότι η τέχνη, όποια μορφή κι αν προσλαμβάνει, είναι το απαραίτητο στάδιο πριν την κοινωνική αναμόρφωση, το έδαφος εκείνο όπου θα καρπίσει, πρώτα, η αλλαγή.
Ευσταθία Δήμου: Φιλόλογος και συγγραφέας
Επιμέλεια αφιερώματος: Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου | Μάκης Τσίτας
Σχεδιασμός: Γιώργος Φερμελετζής
Διορθώσεις κειμένων: Σωτηρία Αποστολάκη
Θερμές ευχαριστίες:
Στο Κολλέγιο Αθηνών για την παραχώρηση φωτογραφιών από το λεύκωμα Ήταν Κάποτε η Πηνελόπη Δέλτα
(Έκδοση Ελληνοαμερικανικόν Εκπαιδευτικόν Ίδρυμα, Κολλέγιο Αθηνών - Κολλέγιο Ψυχικού, 2006, Επιμέλεια: Ίρις Κρητικού)
Στην ιστορικό τέχνης Ίριδα Κρητικού για την αμέριστη βοήθεια
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου